Besy - Fjodor Dostojevski (1872)

Hans Boland heeft in zijn vertaling van deze Besy de namen aangepast; dat wil zeggen, de vadersnamen zijn verdwenen en hij spreekt iedereen consequent op dezelfde manier aan. Nu ben ik daar sowieso principieel op tegen, buiten dat die spielerei met namen mij altijd wel aantrekt en de Russen net iets meer cachet geeft, maar als er één boek is waarin ik het kan begrijpen dan is het deze wel. Zelden zo vaak moest ik bladeren naar de dramatis personae om weer eens uit te zoeken wie wie ook alweer is (ik had zoals wel duidelijk is een andere vertaling). Zelfs Oorlog en Vrede met haar 500 personages ging me gemakkelijker af, en het leidde bij Besy er wel toe dat het soms behoorlijk worstelen was. Jammer, want de inhoud is absolute top.

Dostojevski beschrijft dus de opkomst van een revolutionair genootschap. Hij besteedt veel tijd aan de opzet, de personages en hun relaties, de sfeer in het provinciestadje en zet zo de schaakstukken allemaal klaar voor een heerlijke partij daarna. Het boek gaat niet enkel over D’s afkeer tegen revolutionairen – dat zijn allen behalve christenen (ook in De Broers Karamazov behandelde hij dit thema)- maar is ook een parabel over het Rusland van zijn tijd dat op de drempel van een nieuwe periode staat. Het zijn de vaders die de jongeren hebben geleerd, maar de jongeren die zich afzetten van hun vaders. In wezen is dat hetzelfde als Vaders en Zonen van Toergenjev, al bekijkt D. het iets minder romantisch. Hij ziet juist gevaar daarin, en zet die jongeren ook neer als het pure kwaad en is totaal niet te spreken over het nihilisme. D. was zeer gelovig en dat blijkt ook uit deze Besy. Zeer boeiende thematiek; de ideeën zijn sowieso interessant, en nu, een week na het te hebben uitgelezen, blijft de inhoud nog napruttelen. Het boek heeft dus zeker indruk achtergelaten, ook voor langere tijd.

Maar dan dus de leeservaring zelf, die was stukken minder. Het kostte me een behoorlijke tijd dit allemaal door te ploegen en het is ook verwarrend geschreven (al kan het aan de vertaling liggen, een stukje van Boland dat ik las ging me gemakkelijker af). Veel nevenplotjes die soms niet worden afgemaakt, heel veel dialoog die maar duurt en duurt zonder aanwijzing wie nu eigenlijk spreekt, waardoor je halverwege de pagina weer moet terugtellen, ook om te begrijpen wie nu wat vindt en om zo elk personages te doorgronden. Dat is jammer want met wat kleine aanwijzingen maak je het allemaal zo vele malen makkelijker en ik wil best moeite doen voor een boek, maar geen onnodige moeite omdat het allemaal wat verwarrend is. Daarbij natuurlijk de vele namen, de weinig genuanceerde houding ten opzichte van nieuwe ideeën en net iets te veel uitweidingen zijn gewoon minpunten. Wel zitten er weer andere heerlijke stukken bij, het begin is fantastisch, het feest ook en in dat soort delen is het taalgebruik van Dostojevski volledig op zijn plek.

Over een aantal jaar nogmaals maar eens lezen, en dan de versie van Boland. Ik ben nu al benieuwd. 4,0*.

Een heruitgave in 2017 ligt vanwege het thema (terrorisme) voor de hand, maar had beter verdiend dan de vertaling uit 1959 van Hans Leerink. Die is teveel gestoeld op ouderwets Nederlands om anno 2017 nog prettig te lezen.

Ik had gehoopt dat deze roman inzage in de psyche van de terrorist zou geven, daarmee een actueel belang dienend. Zoals bijvoorbeeld de film Taxi Driver in een andere context het radicaliseringsproces van een terrorist ontleedt, waarmee ze juist nu opnieuw relevant is. Zover komt het met Boze Geesten helaas niet. De begeestering door radicale ideeën is een gegeven, gesterkt door een flinke dosis opportunisme. Het maakt de ‘duivels’ in dit boek overwegend eendimensionaal en oninteressant. Dostojevski richt zich meer op de verwikkelingen in de samenleving, waarin eigenbelang en opportunisme een stevige voedingsbodem voor manipulatie en chaos legt.

Voor het zover is, moet er wel eerst 400 pagina’s vermoeiende verwikkelingen rond een aardige groep personages gevolgd worden. Van dit gedeelte kan ik me nu al hoegenaamd niets meer herinneren. Boze Geesten wordt toch vooral gemaakt door de tweede 400 pagina’s. Hierin vinden we de verhitte ideologische discussies binnen het genootschap, de opzet naar chaos, en, vooral, het controversiële ‘weggelaten fragment’. Dit laatste gedeelte was voor mij het hoogtepunt, de daarin aangestipte kwestie had veel meer ruimte tot uitdieping mogen krijgen. Misschien zelfs wel een roman op zich waardig.

Niet eerder had ik in Dostojevski een satirisch schrijver gezien, maar misschien is hij dat toch veel meer dan ik altijd dacht. Boze Geesten bevat geweldige passages (favorieten: de hoog oplopende discussie bij Virginski, het commentaar van een seniele generaal op de dansvloer en de toespraken op het feest), waarin vilein en met humor de burgerij te kijk wordt gezet. Ik vermoed zelfs in de vreemde vertelconstructie (de verteller die niet werkelijk aan de gebeurtenissen deelneemt, maar er ook niet buitenstaat) een knipoog. En: is de hysterie die zo vaak aanwezig is in zijn romans, niet zo dik aangezet dat ze op de lachspieren werkt? En is dat dan onbedoeld of bedoeld? Boze Geesten doet me haast dat laatste vermoeden.

Boze Geesten is een ietwat bittere, politiek gedreven satire over 'nihilistishe' revolutionairen. Dat is opmerkelijk voor deze schrijver. Een van de belangrijkste thema’s van Dostojeveski is immers dat menswaardigheid eerbied verdient; zelfs bij personages van ogenschijnlijk laag allooi. Een cynisch mens zou kunnen betogen dat Dostojeveski hier de revolutionairen klaarblijkelijk buiten deze menswaardigheid plaatst, maar daarmee wordt het boek tekort gedaan. Sterker nog, ondanks dit vaak gehoorde kritiekpunt, reken ik het verhaal tot de beste van deze Rus.

Fjodor zet namelijk het extremisme af tegen de hypocrisie van de gegoede personages. Het poëziebal van de Von Lembke’s, ogenschijnlijk voor het goede doel, blijkt bijvoorbeeld slechts verkwistende zelfverheerlijking te zijn. Daarenboven worden fabrieksarbeiders beschreven die bij de gouverneur klagen over de slechte werkomstandigheden, maar die vervolgens achteloos in elkaar worden geslagen. Voorts fungeren ze als zondebok voor het oplaaiende geweld. Hoewel het boek niet het meest psychologisch doorvlochten werk van Dostojeveski is (De Gebroeders Karamazov is in dat opzicht interessanter), worden sociale stromingen dus niet achteloos weggezet. De andere kant van de medaille wordt immers ook getoond.

Daarnaast vind ik het standpunt van Fjodor best valide. Zo is revolutionair gedachtegoed gevoelig voor aanhangers die impulsief geweld en perversiteit hanteren. Daarboven creëert zo'n geweldsopleving een maalstroom die ook onschuldigen in de miserie meesleept. 'De Mens in Opstand' van Albert Camus kwam bij het lezen van dit boek dan ook nog wel eens in gedachten. Hier vinden de revolutionairen eveneens geen limiet in hun ivoren torenactivisme. Sowieso werpt deze schrijver hier, zelfs voor zijn doen, veel interessante vragen op: resulteert "de vrijheid tot" in tirannie, in hoeverre heeft de mens vrije wil als we een biologische drang hebben om voort te leven, vormt de mens een ideologie of vormt ideologie de mens? etc. Naar aanleiding van dit werk is i.i.g. menig interessante discussie te voeren.

Nee, het is enkel de structuur van het verhaal die roet in het eten gooit. Stroperig bouwt het boek op, waardoor spaarzaam spelers ten tonele verschijnen. Het trage tempo werpt echter zijn vruchten af. Gradueel begint het in de geschetste samenleving te rommelen, hetgeen beklemmend aanvoelt. De schimmige beschrijvingen deden mij zelfs aan ‘Das Weiße Band’ van filmmaker Micheal Haneke denken. Nochtans wordt deze uitstekende sfeeropbouw (na de dood van Sjatov) weer teniet gedaan door het genootschap te omzichtig op te breken. Een minder moralistisch einde, waarin de intrige niet werd ontmanteld, was beter geweest.

Niettemin is Boze Geesten wederom een verdomd indrukwekkende roman. Hoewel Dostojeveski met name in De Gebroeders Karamazov tot een wat evenwichtigere dialectiek komt, is dit qua thematiek wellicht zijn interessantste werk. Ook het dreigende sfeertje is uitermate memorabel. Jammer van het zwakke einde. Dit boek zit dicht tegen de 5* aan.

Deze lijvige roman komt aarzelend op gang met de lotgevallen van de rijke weduwe Varvara en de huisleraar Stepan. De vaart komt erin wanneer het accent verschuift naar hun respectievelijke zoons Nikolaj en Pjotr. De titel slaat in eerste instantie op Nikolaj. Deze gedraagt zich bizar, bv. door in iemands oor te bijten. Ook anderen gaan gestoord gedrag vertonen en onzinnige opvattingen verkondigen. Een citaat uit het Nieuwe Testament gaat over het uitdrijven van demonen.

Drie leerlingen van Stepan spelen een belangrijke nevenrol: Lisa en Dasja in enkele romantische verwikkelingen; de naamloze ik-verteller als observeerder en vertrouweling. Andere nevenpersonages vertegenwoordigen verschillende sociale klassen, van ijdeltuiten tot een ontsnapte dwangarbeider en een zatlap die zichzelf met “kapitein” aan laat spreken.

Centraal staan drie -ismen die in Rusland opgang maakten: nihilisme, anarchisme en atheïsme. Deze stromingen wilden de heersende normen en waarden op ethisch, politiek en religieus vlak met de grond gelijk maken. Pjotr werpt zich op als leider van enkele subversieve groeperingen. Dostojevski zelf had progressieve ideeën, maar verwierp elke vorm van geweld.

Het geschreven woord wordt verspreid in de vorm van pamfletten en anonieme lasterbrieven. Controversiële denkers als Charles Fourier en Michail Bakoenin worden aangehaald. Opruiende toespraken en chaotische bijeenkomsten leiden tot een bloederige climax. Deze ideeën deden het tsaristische regime op z’n grondvesten daveren en zouden invloed uitoefenen tot diep in de twintigste eeuw.