The Childhood of Jesus - J.M. Coetzee (2013)
Alternatieve titel: De Kinderjaren van Jezus
Engels
Psychologisch
288 pagina's
Eerste druk: Harvill Secker,
Londen (Verenigd Koninkrijk)
Ze zijn over de zee gekomen, de man en de jongen, en hebben in het opvangcentrum een nieuwe naam en persoonsgegevens gekregen. Simon vindt zwaar en uitputtend werk in de haven bij de graanopslag. Door de geanimeerde gesprekken met zijn maten, meestal over de waarde en waardigheid van hun werk, maakt hij snel vrienden.Maar hij kan niet altijd de vader van de jongen spelen, hij moet een moeder voor hem zoeken. Hoewel iedere immigrant in dit land elk spoor van herinnering is kwijtgeraakt, is Simon er heilig van overtuigd dat hij Davids moeder zal herkennen als hij haar tegenkomt. En inderdaad: tijdens een wandeling ziet hij die vrouw en weet haar te overtuigen dat zij de moederrol voor David op zich moet nemen. Ze heeft het al snel door: dit is een slimme, wat dromerige jongen met soms rare ideeën en gedachten over deze wereld, dit is een heel bijzonder kind. Haar kind, nu. Maar op school wantrouwen de autoriteiten de eigenzinnige jongen en willen ze hem naar een strenge kostschool sturen, om te leren en nog eens leren: tellen, schrijven en vooral geen verzonnen onzin vertellen. Een botsing met de moeder is onvermijdelijk. Zij vraagt Simon hen naar de bergen in het noorden te brengen, de grens over. Een nieuwe vlucht begint.
Het meesterlijke aan Coetzee is het kameleontische aanpassingsvermogen van zijn stijl aan de verhalen die hij vertelt. Elke roman opnieuw lijkt de meermaals gelauwerde Zuid-Afrikaan nieuwe wendingen te nemen in zijn schrijverschap, zodat nieuw verschenen werk relevant en invloedrijk blijft. Hier levert hij niet mijn favoriete roman af, die eer gaat nog steeds naar ‘Disgrace’ (1999), maar ‘The Childhood of Jesus’ (2013) is in concept een huzarenstukje in zijn oeuvre. Het werk is een filosofische en religieuze allegorie, waarvan de intertekstuele verwijzingen eerder verwarring zaaien dan dat ze verheldering bieden. Vreemd in hoe het tegelijkertijd glashelder en duidelijk kan zijn, terwijl het bij herziening een stuk complexer in elkaar steekt dan het rechtlijnige proza doet vermoeden.
Over een onbevlekte ontvangenis die verder getrokken wordt dan dat het kind Gods uit een maagdelijke schoot gebaard wordt. De Jezus-figuur uit de titel (David) komt met een zelfgekozen pleegvader (Simon) als balling aan in een niet nader gedefinieerd Spaanstalig land. Over een spirituele geboorte als immigrant in een fictieve gemeenschap waar ongelijkwaardige hiërarchieën tussen buitenstaanders en oorspronkelijke inwoners bestaan. David’s zelfgekozen moeder (Inés) is echter opgegroeid in welvaart op de haciënda ‘La Residencia’. De medevluchteling Simon en de rijkeluisdochter Inés sluiten een verbond om hun protegé op weg te helpen in zijn schrede stappen naar intellectuele vorming. Over een ouderschap dat zich onttrekt aan verbintenissen en relatievorming, maar dat ontstaat omdat de twee oudere personages zich alleen uit liefde ontfermen over de jonge David. Niet uit een vooraf opgelegde Goddelijke wil of ethiek/moraal.
De jonge David blijkt een nieuwsgierige geest. Vanuit een filosofische naïviteit bevraagt, bekritiseert en raakt David vertwijfeld door de onwrikbaarheid van wat om hem heen als werkelijkheid wordt gezien. De roman bestaat grosso modo uit (naïef kinderlijke) filosofisch dialogen tussen David en de mensen in zijn omgeving. Over de meest basale vraagstukken: wat zijn vaders en moeders? Kies je die, of is de band genetisch bepaald? Soms zijn de vragen die hij stelt scherp en spitsvondig. Waarom hechten we meer waarde toe aan cijfermatige, statistische werkelijkheden dan aan individuele menselijke gevoelens? Soms zijn de vragen kinderlijk naïef, een beetje lachwekkend zelfs (en toch ontroerend in het goedbedoelde wereldbeeld waar het uit voortkomt). Waarom zou je een dief bestraffen en hem niet meer geld geven dan dat hij net gestolen heeft?
Het conflict in de roman ontstaat tussen het naïeve vragenvuur van David en het (voornamelijk) hardvochtige schoolsysteem. Hoewel hij goed kan lezen en schrijven, heeft David namelijk een eigenaardige eigen visie op dingen. Bij alles wil hij zijn ongefilterde vragen blijven stellen, ook als de ‘volwassenen’ om hem heen niet meer de antwoorden hebben. Het intellectueel ongevormde kind moet nu eenmaal in de mal gegoten worden van de objectieve waarden van wat de maatschappij vermag van een rechtschapen burgermens. Sommige vragen stel je als individu beter niet, want de Goliath is alom vertegenwoordigd in onzichtbare machtssystemen (o.a. rechtspraak, bureaucratie, onderwijs). De kinderlijke naïviteit waarmee deze eigentijdse, postmoderne Messias naar de wereld kijkt, heeft geen plek in een overgereguleerde maatschappij.
De strijd met David’s schoolleiding gaat zo ver dat ze hem een plek toewijzen in de speciale school ‘Punta Arenas’, alwaar hij bijgeschaafd kan worden op een manier dat hij zijn klasgenoten niet negatief gaat beïnvloeden. De schoolautoriteit krijgt zijn gelijk bij de justitiële instanties. De vrijdenkende David moet zich aan het systeem aanpassen, maar het systeem zelf is onwrikbaar en intolerant tegen iemand die hetzelfde systeem (onbedoeld) kritisch durft te bevragen. In deze fictieve Westerse gemeenschap is er geen onderdrukking door openlijk geweld of duidelijke waarneembare dreiging tot repercussies. Het dystopische beeld is subtieler, meer onderhuids. Een wereldbeeld wordt in werking gezet waarin de werkelijkheid onbetwistbaar vastgelegd is in protocollen, wetten, regels, onderwijsprogramma’s en andere schijnzekerheden. Maar tegen welke prijs?
Eerlijk is eerlijk, ‘The Childhood of Jesus’ is allerminst een Coetzee waar ik als leeservaring veel plezier mee heb gehad. Dat komt voornamelijk door de minimale opzet van de roman. De geschetste gemeenschap is niet heel erg bijzonder, vrij alledaags zelfs. Sfeerbeschrijvingen zijn zakelijk en sober; weinig ritme in de verhaallijn. Veel filosofische monologen van het leergierige jongetje in de hoofdrol. Die minpunten hebben ergens óók weer een kracht, omdat de sobere opzet een spanningsveld schept tussen kafkaësk en realistisch; tussen persoonlijk en afstandelijk. Toch heeft het, door de religieuze verwijzingen, nog steeds iets van een mythisch epos; van een verhaal dat de menselijke conditie, doorheen tijd en plaats, beschrijft. Eigenlijk kijk ik meer uit naar het onlangs verschenen vervolgdeel dan ik tijdens het lezen had verwacht.