El Laberinto de la Soledad - Octavio Paz (1950)

Dit is werkelijk een geniaal boek van de hand van Octavio Paz over de Mexicaanse geschiedenis. Zeer interessante inzichten. Tijdloos. Deed me bij vlagen denken aan de retorische kracht van De Aderlating van een Continent van Eduardo Galeano. Ik heb het boek De Kinderen van het Slijk van Octavio Paz ook in de kast staan waar ik zeker eens aan wil beginnen.

Zeer interessant inderdaad, deze essaybundel. Octavio Paz schrijft over de Mexicaan, over de geschiedenis en vooral over de plaats van de mens in de werkelijkheid. Soms is dat vrij specifiek en zelfs technisch, bijvoorbeeld in de eerste hoofdstukken over bepaalde typische Mexicaanse gebruiken of woorden (La Chingada bijvoorbeeld). Het tweede deel maakt het wat algemener en beschrijft de invloed van de precortesiaanse geschiedenis, het kolonialisme, de onafhankelijkheid, hervorming en revolutie in Mexico, om uit te komen bij de huidige tijd (dat wil zeggen, 1950) waarin de hele wereld een Westerse wereld is geworden. De zoektocht van de Mexicaan naar een eigen identiteit is dan de zoektocht van de moderne mens:

Want achter de algehele ineenstorting van de rede en het geloof, van God en de utopie verheffen zich nu geen nieuwe of oude intellectuele systemen meer die ruim genoeg zijn om onze verbijstering te kalmeren; er staat niets meer tegenover ons. We zijn eindelijk alleen. Zoals alle mensen.

Wat ik bijzonder waardeer in deze bundel (die overigens een doorgaande lijn bevat, derhalve voor mij een beetje vergelijkbaar met De mens in opstand van Camus) is dat Paz heel onbevooroordeeld kan analyseren. Hij is wars van gepreconcipieerde ideeën. Zo wijst hij het kolonialisme helemaal niet af, de katholieke kerk nog minder. Bij hem geen woede of moreel oordeel. Nuchter en zuiver, maar wel betrokken, kijkt hij naar de gegeven werkelijkheid, en in hoeverre die overeenkomt met overtuigingen of denksystemen. Zonder dat er nu revolutionaire inzichten in het boek staan (voor zover ik kan beoordelen), geeft Het labyrint der eenzaamheid wel het gevoel dat er sluiers worden opgelicht. Ook voor een Europeaan. Het laatste hoofdstuk, een appendix wordt het genoemd, over de eenzaamheid van de moderne mens, is daarvan een fraai voorbeeld.

Een aanrader voor wie graag wat verder kijkt dan de algemeen aanvaarde normen en vormen, en eigenlijk een noodzakelijk boek als je iets van Mexico wilt begrijpen (leest u mee, mr. President?).

Een boek over ‘de’ Nederlander en de ontwikkeling van ‘de’ Nederlandse cultuur, door een Nederlandse essayist: het lijkt me een mijnenveld waar weinigen zich meer aan zullen willen wagen. We geloven veelal niet meer in die homogeniteit en veralgemenisering. Het zijn eerder de verschillen die de aandacht trekken en polemieken oproepen dan de overeenkomsten. Een essaybundel zoals Octavio Paz dat met Het Labyrint der Eenzaamheid schreef over Mexico en de Mexicaan voelt dan ook als iets uit vervlogen tijden. En eigenlijk is dat maar goed ook.

Diversiteit is ver te zoeken in het beeld dat Paz schetst van de Mexicaan. Deze is opgetrokken uit generalisaties. De Mexicaan staat onverschillig tegen de dood. De Mexicaan durft zichzelf niet te zijn. De Mexicaan wil afgesloten van de buitenwereld leven. Wil noch een Spanjaard, noch een Indiaan zijn. En zo gaat het maar door. Paz onderscheidt nog wel mannen van vrouwen, maar veel beter wordt het er niet op. Wat te denken van een stereotypering als ‘voor de Mexicanen is de vrouw een duister, geheim en passief wezen’? Zelfs als dit niet Paz’ eigen beeld van de vrouw is, maar een interpretatie van hoe de vrouw in zijn algemeenheid beschouwd wordt, getuigt het op zijn minst van flinke kokervisie.

Op dezelfde voet gaat Paz verder wanneer hij de geschiedenis behandelt, de hang naar tradities, de verhouding tot de Verenigde Staten en Europa (die er al net zo stereotype vanaf komen). Hij gooit de onderwerpen in dezelfde mal, beziet ze vanuit dezelfde patronen. En dat is voornamelijk vanuit de tegenstelling openheid vs geslotenheid. Wat hij daarover schrijft is beslist interessant, maar hoogst speculatief en weinig onderbouwd.

Zie Het Labyrint der Eenzaamheid eerder als een artistieke interpretatie van één man op zijn land, dan als een grondige studie die je meer leert over Mexico.