Uno, Nessuno e Centomila - Luigi Pirandello (1926)

Ik ben niet echt kapot van dit boek... een van de redenen is dat de schrijver mij, de lezer, aanspreekt, maar dat doet op een manier die mij niet aanstaat: drammerig, 'pratend' op het hysterische af zo nu en dan, terwijl ik er geen aanleiding voor kan vinden.
Een andere reden is de veelheid van herhalingen van Moscarda's theorie. Kreeg sterk de neiging te roepen dat ik het nu echt wel begrepen had en dat hij verder kon gaan met zijn verhaal.

Toch viel er ook nog veel te genieten in het boek. De uitwerking van het concept Iemand, niemand en honderdduizend .... heel goed en Pirandello speelt er fantastisch mee. Het dood zijn in de spiegel... die levende punt (God)... de lege woorden ... allemaal geniaal.
Zo'n zin als: "Meteen beeldde ik me in dat, nu mijn vrouw haar ontdekking had gedaan, mijn lichamelijke gebreken iedereen moesten opvallen en niemand meer iets anders aan me zou zien." zit zo vol betekenissen... dat is prachtig. En dat binnen drie pagina's!
Ik ging er echt voor zitten... en raakte teleurgesteld... na iets meer dan de helft werd ik weer wat opgewekter met hier en daar een hele echte piek en wat dalletjes... het eind was weer prachtig.

Misschien... of eigenlijk... waarschijnlijk heeft dit boek ook een beetje pech: na Reis bij Maanlicht, De Toverberg en Bekentenissen van Zeno in korte tijd te hebben gelezen, heb ik het gewoon ook even gehad met mennekes die niet hoeven werken voor de kost en blijkbaar niets beters te doen hebben met hun tijd dan klagen en hyperen over van alles en nog wat.

Tijdens het lezen van Pirandello's kwartaalboek vroeg ik me af hoe de gedachten uit Iemand, Niemand en Honderdduizend ten tijde van het eerste verschijnen zijn aangekomen. Ik kan me voorstellen dat het thema van de relativiteit van het 'ik' toen veel nieuwer en dus heftiger was dan nu. Misschien ligt daarin dan ook deels de verklaring voor de nobelprijs die Pirandello won.

Dat gezegd hebbend vond ik het (ook nu nog) een sterk boekje. Vooral de hierboven gehekelde toon van de verteller, die zich rechtstreeks richt tot een tegensputterende lezer, vond ik goed uitpakken. Pirandello kan op die manier zijn thematiek duidelijk uiteenzetten. Dat maakt het soms ingewikkeld; op zich is de basisidee wel duidelijk maar doordat het telkens opnieuw gebracht wordt moet je er toch weer over nadenken.

Aan de andere kant maakte Iemand, Niemand en Honderdduizend ook weer niet echt indruk. En dat komt misschien toch wel doordat de tand des tijds al heel wat heeft afgeknauwd op de gedachten van Moscarda, en het verhaal zelf dan net te weinig biedt.

Romans waarin de hoofdpersoon zichzelf en het bestaan in zijn algemeenheid nietsontziend (en liefst consequent) fileert, zijn de romans waar ik over het algemeen goed voor ga zitten. Dostojevksi, Sartre, maar ook een Hesse hebben meesterwerken op dit vlak geschreven en ik had goede hoop dat Pirandelli zich bij mijn rijtje zou kunnen voegen. Helaas viel dat toch wat tegen. Het existentiële vraagstuk waar hoofdpersoon Moscarda (of Gengè?) mee worstelt voelt te veel als oude wijn in nieuwe zakken; materie waar reeds vele grote filosofen zich over gebogen hebben en nog zouden buigen. De uitwerking in romanvorm kan dergelijke bezwaren op slag wegnemen, maar daarvoor staat de stijl teveel in de weg. Herhaling tot vervelens toe, onprettige directe verteltrant en in zijn poging tot volledigheid regelmatig resulterend in draken van zinnen

(“De gedachte dat de anderen in mij iemand zagen die niet degene was die ik zelf kende, iemand die alleen zij konden kennen doordat ze van buitenaf met ogen naar me keken die niet de mijne waren en die me een uiterlijk gaven dat mezelf altijd vreemd zou blijven, ook al hoorde het bij mij, ook al was het in hun ogen het mijne (en in mijn ogen dus niet!); dat ze zich een voorstelling maakten van mijn leven waarin ik, hoewel het voor hen mijn leven was, niet kon binnendringen, deze gedachte liet me niet meer met rust.”),

maar dit alles zal wel ten doel hebben de gekte van de verteller te illustreren. Die gekte wordt naar verloop wel voelbaar, als meer plot de roman wat levendiger maakt. Geweldig gevonden is bijvoorbeeld de passage waarin Mocarda notariële stukken bij zijn eigen bank steelt, terwijl er geen enkele reden is waarom hij ze niet gewoon op zou kunnen halen (maar hij dan voor de Mocarda gehouden zou worden die hij niet wil zijn). De oplossing van het hele vraagstuk moet ik nog even op me in laten werken, maar is beslist origineel.

De vele negatieve reacties verbazen we. Het vraagstuk waar Pirandello de lezer mee confronteert is inderdaad niet meer wereldschokkend anno 2010, maar de relevantie ervan blijft en de manier waarop de auteur de tragedie vorm geeft is bijzonder fris. Thematisch valt Pirandello inderdaad iets te vaak in herhaling, maar hij blijft zijn basisconcept gestaag uitbouwen en voegt telkens een dimensie toe aan de vervreemding van Moscarda. Samen met het personage raakt de lezer steeds meer verstrikt in de onafwendbaarheid van het filosofische probleem. Het gegeven is onwerkelijk, maar Pirandello haalt het theoretische naar een humaan niveau en maakt van 'Iemand, niemand en honderdduizend' zo een heel menselijk verhaal. De neergang van Moscarda en hoe die stilaan een vreemde wordt in zijn eigen wereld is verbazingwekkend, ontluisterend en hartverscheurend tegelijk.

De eerder frivole verteltrant van Pirandello vormt in prachtig contrast met de serieuze inhoud. De lezer wordt voortdurend aangesproken en uitgenodigd om mee te denken met het hoofdpersonage - wat is daar verkeerd mee? (Moet de lezer zich per definitie vereenzelvigen met diegene die Pirandello aanspreekt?) Bovendien legt hij interessante vragen in de mond van de lezer, wat deze "kunstgreep" (als daarvan al sprake is) hoe dan ook een meerwaarde geeft binnen de roman.
Niet alleen de intrinsieke dialoog is bijzonder grappig, ook doorheen de roman toont Pirandello zich een bijzonder bekwaam schertsend auteur. De psychologische observaties, de aanleiding tot de hele identiteitscrisis, de manier waarop Moscarda op den duur gaat denken...zelden zat ik zo te glunderen als bij het lezen van Pirandello's hilarische hersenspinsels.

Als filosofisch vraagstuk is 'Iemand, niemand en honderdduizend' bovendien uniek in zijn soort. Pirandello vindt het perfecte evenwicht tussen filosofische "theorie" en verhaal, daar waar vele auteurs voor en na hem faalden. Bovendien werkt de combinatie van humor en tragiek wonderwel.
Alleen valt Pirandello iets te vaak in herhaling en mist het einde (naar mijn gevoel) zijn uitwerking. Het slot is iets te weinig uitgewerkt en komt te onverwacht. Maar dat idee kan een tweede lezing misschien uit de weg ruimen...
3,75*

De roman begint sterk als een herkenbare uitwerking van de neuroses, de identiteitscrisis en het minderwaardigheidscomplex van het hoofdpersonage. Helaas werkt het toe naar een veel te overdreven uitbeelding van volledige gekte. Gogol heeft dat al eens gedaan met Dagboek van een Gek, dus echt origineel was het idee destijds ook niet meer. Als de roman vijftig bladzijdes eerder was gestopt, dan zou ik ook voor de volle vier sterren zijn gegaan, maar nu trekt Luigi Pirandello het gegeven net iets te ver door om te kunnen raken.

Wouter Kusters suggereerde in zijn 'Filosofie van de Waanzin' dat gekte in de praktijk gebrachte filosofie was. Dat idee werd hier door Pirandello op een bijzonder vermakelijke manier uitgewerkt. Hoewel het boek door de vele theoretische terzijdes als roman niet altijd even geslaagd aanvoelt, is het een heerlijk gestoord gedachte-experiment dat nog lang na de laatste pagina blijft nazinderen.