Doktor Zjivago - Boris Pasternak (1957)

Het nawoord geeft een interessant weetje: de eerste Russische uitgave werd in 1958 gedrukt in Nederland, in opdracht van de CIA. Het boek werd Russische bezoekers aan de wereldtentoonstelling toegestopt en kwam zo Rusland binnen, waar Dokter Zjivago op dat moment nog verboden was. Door de jaren heeft de CIA op deze manier 10 miljoen uitgaves van verschillende boeken en tijdschriften in de Sovjet-Unie verspreid. (Chroestjov zou overigens in 1964, na lezing, spijt hebben gehad van het verbod.)

Dan het boek zelf, daarover valt veel te zeggen. De brede opzet van een persoonlijk verhaal, geworteld in de Russische geschiedenis, kan bijvoorbeeld doen denken aan Oorlog en vrede. Maar Pasternak is geen Tolstoj. De hoeveelheid personages met meerdere namen is zelfs voor Russische begrippen tot het einde toe chaotisch. De verhaalontwikkeling verloopt haperend, met veel wisselingen in tijd en plaats en ook wisselingen in tempo. Vooral de laatste jaren van Joeri Zjivago worden afgeraffeld. Tenslotte viel me op dat Pasternak weinig laat zien van de psyche van zijn personages. Hij steekt wel de loftrompet over zijn protagonisten maar laat te weinig echt zien vanuit de tekst waar dat op gegrond is (een soort 'tell, don't show'). Al deze zaken zijn bij Tolstoj vloeiender, natuurlijker, diepgaander.

Maar, Dokter Zjivago is een boek waarin je wilt blijven lezen. Het lot van de personages gaat je aan het hart, vooral door hun positie als buitenbeentjes. Losse passages zijn soms prachtig en zeer sprekend. Ook het taalgebruik van Pasternak is heel verzorgd, hoewel hij soms wat overdrijft met z'n natuurbeelden. Het is te merken dat hij voor de publicatie van dit boek vooral als dichter bekend stond.

Best een fijn boek dus, absoluut nog lezenswaardig, maar de klassieke status en de toegekende nobelprijs lijken me toch een beetje ingegeven door de omstandigheden rondom de publicatie en de positie van Pasternak binnen de Sovjet-Unie destijds.

Met deze grootschalige roman oogstte Boris Pasternak bijval in het westen en een publicatieverbod in eigen land. In de bekende verfilming ligt de nadruk op het liefdesverhaal, maar in de roman gaat meer aandacht naar de historische context en de onderliggende filosofie.

Het speelt zich af in de eerste helft van de twintigste eeuw. De mislukte Revolutie van 1905 wordt weergegeven uit het standpunt van misnoegde spoorarbeiders. Tijdens de Eerste Wereldoorlog wordt Joeri Zjivago legerarts en Lara verpleegster, dicht bij de grens met Oostenrijk-Hongarije. Het zwaartepunt is de Oktoberrevolutie in november 1917 en de daaropvolgende burgeroorlog tussen het Witte en het Rode Leger. Dokter Zjivago gelooft aanvankelijk in de idealen van de revolutie, maar keert zich ervan af wanneer hij ziet dat het leidt tot een starre bureaucratie, dictatuur en bloedvergieten. Er zijn levendige beschrijvingen van de armoede van tot voor kort welgestelde burgers, lange treinritten, het uiteenvallen in ideologische groepen, verraad en executies.

Met z’n vrouw Tonja trekt Joeri van Moskou naar het landgoed dat zij erfde in de Oeral. Oorlog en revolutie werpen alle grondregels omver en drijven gezinnen uiteen. Tegen het einde zijn de echtgenoot en de minnaar van Lara gestorven, maar Komarowski, de smeerlap op wie ze een aanslag pleegde, leeft nog. Zjivago overleeft een granaatwonde en vlektyfus, maar sterft uiteindelijk aan een hartaanval. In 1952 overleefde Pasternak zelf een hartaanval, drie jaar voordat hij z’n manuscript voltooide.

Onder invloed van Tolstoj en Hegel geloofde de schrijver dat een universele geest aanwezig is in de natuur, in de kunst en in de geschiedenis van de mensheid. De natuur stelt hij voor als bezield, alsof die een eigen wil heeft. Bovenop de honger en de oorlogsellende raast ook nog een sneeuwstorm door de taiga. Pasternak was tegen nationalisme en voor een verbroedering van alle volkeren. Hij was joods, net als Misja Gordon, de beste vriend van Joeri. In het slotdeel met Joeri’s gedichten schemert Pasternak zelf door, die in eigen land enkel als dichter gepubliceerd was.

Boris Pasternak schrijft erg fragmentarisch en noemt allerlei namen zonder de personages goed te introduceren. Het boek draait om feiten en filosofische gedachten. De motivatie om iets te doen is vaak onduidelijk en daardoor komen bepaalde gebeurtenissen voor mijn gevoel uit de lucht vallen. Een aantal keren gaat het lezen zo moeizaam, dat ik aarzel of ik zal stoppen. Enthousiaste besprekingen van anderen laten me doorzetten. En er zitten erg mooie passages in.

Als ik de knappe vertaling van Aai Prins niet had, was ik er vast nooit doorheen gekomen.

Dokter Zjivago – Boris Pasternak | Lalagè leest - lalageleest.nl