O Homem Duplicado - José Saramago (2002)

Sinds ik De stad der Blinden las, een van mijn favoriete boeken, heb ik enkele pogingen ondernomen om ander werk van Nobelprijswinnaar José Saramago te ontdekken. Tevergeefs, want ik geraakte er niet doorheen. Reden hiervoor is dat ik niet het geduld kon opbrengen wat nodig is om een Saramago te lezen. De Portugees heeft een erg unieke stijl. Zijn zinnen blijven duren, met vele bijzinnen waarin hij vaak van het verhaal afdwaalt. Dialogen staan gewoon naast elkaar, zonder vermelding van wie er aan het woord is. Van interpunctie heeft Saramago nauwelijks gehoord. Met andere woorden: je moet je echt concentreren om bij de les te blijven. Maar als je lang genoeg volhoudt, en de schrijfstijl gewoon raakt, is een boek van Saramago een waar plezier om te lezen. En zo ook De Man in Duplo, waarin de fijne humor die woordenbrij meer dan verteerbaar maakt.

Hoewel niet zo goed als De Stad der Blinden is De Man in Duplo niettemin een prachtig boek over het belang van een eigen identiteit te hebben. De meesterlijke ontknoping maakt duidelijk dat de nu 85-jarige Portugees meer dan verdiend in 1998 de Nobelprijs voor Literatuur won. Ik ga zeker nog ander werk van hem lezen, en deze keer het nodige geduld hebben om die eeuwigdurende zinnen de baas te krijgen.

Heerlijk boek om te lezen. Zou zich ook prima lenen voor een verfilming. Wederom een apart thema als onderwerp gekozen, maar prima gebracht en goed uitgewerkt. Juist hoe de intrige van een persoon kan uitwerken en effect heeft in diens leven en die van anderen is hetgeen wat in dit boek zo goed naar voren komt.

Let op: dit bericht bevat enige SPOILERS over de film Enemy.

Regisseur Villeneuve baseerde Enemy namelijk op dit boek. Ik kwam daar pas bij de aftiteling achter, en het verbaasde me nogal, omdat de film helemaal niet de sfeer heeft die je verwacht van een werk van Saramago. Dat blijkt te kloppen. Het absurde van de roman is in de film meer een verklaarbaar mechanisme geworden (hoewel je er enige uitleg bij nodig hebt), de humor en lichte toon van de schrijver zijn vervangen door strakke cameravoering en een dreigende sfeer.
Eigenlijk vind ik dat wel een goeie zet van Villeneuve. Je eigen draai geven aan een bepaald basisgegeven levert vaak een waarachtiger werk op dan te proberen een roman echt te 'verfilmen'. Maar vooral het eerste punt vind ik desondanks opvallend. Blijkbaar wordt het voor lezers gemakkelijker geacht om onmogelijkheden in een plot te accepteren dan voor filmkijkers. Het verhaal van De man in duplo is daadwerkelijk logisch onmogelijk, terwijl Enemy weliswaar vervreemdend is maar uiteindelijk toch te verklaren.

De roman is, op zichzelf gezien, overigens niet veel meer of minder absurdistisch dan de rest van het oeuvre van Saramago. Ook de stijl is identiek. Naast de kenmerkende lange zinnen wordt voortdurend een spel gespeeld tussen de verteller, het personage en de lezer. De ene keer krijgt de protagonist de vrijheid om zich te onttrekken aan de wil van de schrijver, dan weer vallen beiden bijna samen, of spot de auteur via het personage met zichzelf. Op die manier worden er tussen de lezer en het verhaal voortdurend lagen opgeworpen dan wel weggenomen, maar het spel, de vorm, de vertelwijze, is bij de Portugees minstens zo belangrijk als het vertelde.

De man in duplo is dus wel degelijk een typische Saramago. Beter dan de film, hoewel die ook niet onaardig is, maar vooral anders.

In Lissabon stond ik met drie boeken van Saramago in m'n handen: The Double, Death with interruptions en The year of the death of Ricardo Reis. Mijn keuze viel op The Double, en daar heb ik nu spijt van. Niet omdat deze roman tegenviel, maar omdat ik sterk het gevoel heb dat ik gewoon alledrie had moeten kopen. Gelukkig een eenvoudig te herstellen fout, maar ik had op dit moment graag nog een paar romans van Saramago bij de hand gehad. Zijn stijl is namelijk behoorlijk verslavend; door de intelligentie en het plezier, maar ook door de spanning die hij op wonderbaarlijke wijze in dit absurde verhaal weet te krijgen.

Dat ik het verhaal al deels kende van de door eRCee aangehaalde film Enemy heeft de leeservaring geenszins negatief beïnvloed. Omdat Saramago een geheel eigen manier van vertellen heeft en omdat Villeneuve behalve aan de sfeer ook aan het verhaal zijn eigen draai heeft gegeven. Ging het maar vaker zo met films die op boeken gebaseerd zijn, in te veel gevallen komt een verfilming naar mijn idee neer op een samenvatting in beelden en geluid die niet bijzonder veel toevoegt (ik weet dat Enemy geen pure verfilming is, maar 'gebaseerd op').

Goed zo! Z'n romans zijn mijns inziens vrij stabiel qua niveau maar ook wel een beetje op elkaar lijkend, dus ik geef er zelf de voorkeur aan om z'n oeuvre zeer geleidelijk aan door te werken.

Goed punt. Het heeft ook wel z'n charme om van te voren min of meer zeker te weten dat je een goed boek gaat lezen en het is fijn om er daarvan een paar op voorraad te hebben. Ik moet er ook aan toevoegen dat de stijl van Saramago verslavend is, maar dat ik er wel voor in de stemming moet zijn. Het gaat af en toe wel een tempootje lager

Als ik dit zo lees, lijkt het wel sterk op Enemy

Mijn tweede van Jose Saramago. Nadat ik overdonderd was geraakt van De Stad der Blinden ben ik naarstig op zoek gegaan naar ander werk van de Portugees. In een kringloopwinkel in Amsterdam Noord werd ik op mijn wenken bediend en trof ik in gebonden versie De Stad der Zienden, Het Beleg van Lissabon en De Man in Duplo aan. Met de laatste titel ben ik als eerste begonnen. Ik vind deze jammer genoeg niet zo sterk als De Stad der Blinden ; het tempo is bij vlagen ietwat aan de saaie kant. Pas rond de 200 pagina's werd het verhaal interessanter; wanneer de twee mannen elkaar voor het eerst ontmoeten en de ontwikkelingen die hierop volgen. De schrijfstijl van de auteur blijft echter een lust voor het oog.

Dit had ik dus ook, al kwam ik uit bij Todos os Nomes - José Saramago (1997)
Dit was mijn tegenvaller.
Als ik een schrijver echt heel goed vind, koop ik geen boeken, maar een schrijver, oftewel alles of zoveel mogelijk van zijn/haar oeuvre. Saramago is echt wel een goede schrijver, maar ik hou het hier bij.

Bij mij is het andersom: ik ga hem juist steeds meer waarderen in de loop van de jaren. In 2018 plaats ik mijn definitieve Saramago-lijstje met al zijn romans van betekenis (ik moet er nog één, die klaar ligt), maar De man in duplo staat in het rechterrijtje en Alle namen bungelt in de middenmoot. Niet mijn persoonlijke favoriet maar wellicht toch zijn beste: Memoriaal van het klooster.

De man in duplo heb ik nog niet gelezen, maar het is wel de meest aansprekende titel die ik nog wil lezen van hem.
Alle namen vind ik misschien wel de mooiste die ik gelezen heb. De Stad der Blinden en Het Schijnbestaan zijn ook fantastisch. Het Stenen Vlot vind ik ook erg mooi, maar een beetje langdradig. Aan zijn historische romans ben ik nooit begonnen en ik ben bang dat het niet meer van gaat komen...

De man in duplo lijkt mij misschien wel het hoogtepunt in het oeuvre van Saramago, dat nadien voor mij bergaf gaat. Samen met De stad der blinden en Alle namen rechtvaardigt dit werk onmiskenbaar een nobelprijs. Qua procédé, stijl en opbouw is het Saramago ten voeten uit, en zeker na Alle namen eigenlijk niets nieuws, maar ik vond de diepmenselijke en filosofische ondertoon, en vooral de opgebouwde spanning nog hoger dan in Alle namen. Gelukkig niet zo erg als in Het schijnbestaan, maar het voorlaatste hoofdstuk en het einde vond ik misschien een beetje te expliciet, en het laatste hoofdstukje er wat al te gemakkelijk 'aangeplakt'. Dit korte laatste hoofdstuk gaf zeker een meerwaarde aan het geheel, maar toch blijft ook hier mijn voornaamste punt van kritiek bij Saramago van toepassing, namelijk het vaak wat "vlugge", ondoordachte en overhaaste einde, in tegenstelling tot het traag en knap opgebouwd verhaal.
De film van Villeneuve heb ik nog niet gezien, maar probeer ik zo vlug mogelijk te bemachtigen.

Ondertussen heb ik Enemy gezien, de film van Villeneuve, en nu wordt het allemaal nog een stukje interessanter. In eerste instantie was ik niet zo enthousiast over de film: ik vond het allemaal nogal afgeraffeld, en de spinnenmetafoor leek mij eigenlijk een tang op een varken. Maar na het zien van een YouTube-filmpje met een schitterende interpretatie van de film, viel alles op zijn plaats, en begon ook het boek van Saramago opnieuw te leven: in welke mate werkt deze knappe filminterpretatie voor het boek? En mijn voorlopig antwoord is dan: waarom niet? Het laatste hoofdstukje krijgt er zelfs een veel prangender betekenis door, en de laatste zin leidt gewoon regelrecht naar de titel van de film. Saramago had er alleen geen spinnen voor nodig...

Enemy (2013)
Vanavond bij Canvas op TV.