On the Beach - Nevil Shute (1957)

Een uniek boek, wat mij betreft. Het scenario klinkt bijzonder vergezocht, maar Shute werkt het zo fantastisch geloofwaardig en realistisch uit dat ik zelden zo heb meegeleefd met de karakters - heel normale mensen down under die een redelijk normaal leven lijken te leiden, maar wel met de gedachte dat het over een niet al te tijd ook voor hen voorbij zal zijn - sommige beschrijvingen zijn echt huiveringwekkend. Stel je eens een wereld voor met een oneindige leegte - tijdelijk geïsoleerd probeer je te doen alsof alles normaal is, maar tegelijk heb je ook angst voor je uiteindelijke pijnlijke dood en het besef dat er geen verder bestaan voor de mensheid mogelijk is.

This is the way the world ends
Not with a bang but a whimper

Het is jaren geleden dat ik voor Engels een ingekorte, versimpelde versie van On the Beach las, en er was me praktisch niets van bijgebleven. Toch moet het ergens indruk hebben gemaakt, want de titel en de auteur heb ik altijd onthouden. Uiteindelijk heb ik het toch maar eens geleend en zo begon ik nietsvermoedend aan het verhaal. Het motto had een waarschuwing kunnen zijn, maar toch duurde het even voor het uitgangspunt van dit boek volledig tot me was doorgedrongen: On the Beach gaat over het einde van de wereld.

Nu zijn er twee dingen die On the Beach onderscheiden van andere verhalen in een post-apocalyptische setting. Allereerst is dat het gebrek aan paniek. De kernoorlog is alweer een poos geleden, de radioactiviteit trekt gestaag naar het zuiden en voor het laatste restje van de mensheid is het vrij duidelijk hoe hun einde gaat zijn. Desondanks (of juist daarom?) zijn er geen uit de hand lopende rellen of massa’s vluchtelingen. Bijna tot op het laatst functioneert de maatschappij redelijk normaal. Het tweede is het gebrek aan hoop. De tekst op de kaft van mijn exemplaar wekt de suggestie dat de tocht van de onderzeeër een laatste poging is om het einde af te wenden. Misschien is er nog leven op het noordelijk halfrond? Misschien daalt het stralingsniveau wel sneller dan men dacht? Nu zijn dit allebei vragen waar de bemanning van de Scorpion wel degelijk een antwoord op zoekt, maar het is van meet af aan duidelijk dat het waarschijnlijk weinig op gaat leveren.

Wat doet men dan, in plaats van panikeren of wanhopige uitvluchten zoeken? Dat is eigenlijk waar On the Beach over gaat. Een veelgebruikte strategie is het rustig voortzetten van het alledaagse leven. De boer bewerkt zijn land en de huisvrouw werkt in haar tuin, al zullen ze het resultaat ervan nooit zien. Dwight Towers, de kapitein van de onderzeeër, blijft doen wat Uncle Sam van hem verlangt, al is hij al snel zelf de hoogstgeplaatste Amerikaan in leven. Aanvankelijk lijkt alleen Moira Davidson te dansen op de vulkaan. Ze wordt geïntroduceerd als een schaamteloze flirt en dronkenlap die door de brave huisvrouw Mary wordt ingezet als troostmeisje om te voorkomen dat de Amerikaanse kapitein te pijnlijk herinnerd wordt aan zijn eigen verloren huis en haard. Tegen ieders verwachting in vinden Moira en Dwight een heel ander soort troost bij elkaar. Hun ongewone romance (als je die al zo mag noemen) is wat mij betreft het sterkste punt van het boek.

Een ander sterk punt is de schrijfstijl. Shute heeft aandacht voor onbeduidende details en laat grotere zaken juist vaak aan de verbeelding over. Zijn personages zijn niet van de grote emotionele uitbarstingen, op een enkele (gerechtsvaardigde) uitzondering na. Door die haast koele verteltoon en nadruk op het alledaagse komt de tragiek van het verhaal des te harder aan. En het is het eind van de wereld: tragiek in overvloed. Dat voelbaar te maken zonder melodramatisch te worden is een grote verdienste.

Aanmerkingen heb ik nauwelijks. Het boek had wat dikker mogen zijn; ik had nog veel meer van Moira en Dwight willen zien. En Peters betoog over de onzin van de oorlog en hoe de wereld in had moeten grijpen past niet echt bij zijn personage of op de plaats in het verhaal – misschien dat hier de mening van Shute zelf op de voorgrond treedt? Maar dat is al snel vergeten; zozeer werd ik meegezogen in het eind. De whimper waarmee de wereld eindigt blijkt zoveel tragischer dan een bang ooit zou kunnen zijn.

Al met al is het duidelijk dat On the Beach niet voor niets indruk heeft gemaakt al die jaren terug. Nu ik de volledige versie gelezen heb zou ik mijn indruk kunnen beschrijven als verpletterend. Dat woord doet eigenlijk geen recht aan de sobere toon van het boek - maar wel aan de kracht ervan.

Mooi! Nooit van het boek gehoord maar ik voeg 'm toe aan mijn 'nog lezen'-lijst.

Bij On the beach denk ik gelijk aan Neil Young. Maar ik ben ook nieuwsgierig naar dit boek. Het is uitgegeven in mijn geboortejaar... als kind was ik erg bang voor een atoomoorlog.

Het is wel het mooie van Boekmeter dat je met auteurs en boeken wordt geconfronteerd die je niet kent en dus van 'zijn levensdagen' nooit zou lezen, maar die opeens op je leeslijst belanden. Via On the beach kwam ik bij A town like Alice en daar ben ik meteen maar in begonnen. Het speelt zich deels af in Malakka las ik en daar ben ik twee keer geweest. On the beach staat ook op de lijst.

De covers van de nieuwe Vintage editions van Penguin vind ik erg mooi. Dit in tegenstelling tot de covers van de Nederlandstalige uitgaven. Wanneer ik alleen op die covers af zou gaan, zou ik nooit iets van Shute gaan lezen. Don't judge a book by it's cover, ik weet het. Maar mensen zijn visueel ingesteld en dat hebben moderne boekverkopers toch beter begrepen.

Het is inderdaad, in aansluiting op wat J.Ch. schrijft, een opmerkelijk droog en gelaten verhaal over het uitsterven van de mensheid. Zo droog zelfs dat ik een deel van het boek niet overtuigd was van de blijkbaar klassieke status. Ja, de verhaalsituatie is intrigerend en het gebrek aan sentiment verfrissend. De personages daarentegen vond ik niet zo bijzonder. Shute hanteert ook een nogal ouderwetse denkwijze als het aankomt op de man-vrouw verhoudingen. Een personage als Mary, het archetype van de brave huismoeder, is ronduit ergerlijk. Moira daartegenover is een stuk beter te pruimen, maar ik mocht haar het meest in het begin, wanneer ze de hele dag aan de zuip is. Wat me vooral simpel voorkwam is de eendimensionale vertelwijze, met veel zakelijke beschrijvingen (de tijdsaanduidingen, de breedtegraden, de handelingen) en dialogen. Daar tegenover staat dat ik het boek met plezier oppakte telkens en dat Shute in de narratieve ontwikkeling uiterst secuur te werk gaat, zonder een uitglijder te maken. Geleidelijk aan werd ik steeds meer in de doemwereld gezogen die On the beach vormt, zelfs tot een mate dat ik aan het eind aan het nadenken was hoe ik m'n eigen sterven zou vormgeven in deze situatie (en op moment van schrijven heb ik dat gevoel nog niet afgeschud; als soundtrack voor deze recensie luister ik naar The wall, dat helpt ook niet echt mee). Dus ja, toch wel zeer geslaagd eigenlijk. Er zat voor mijn gevoel meer in en een meesterwerk vind ik het zeker niet, maar blij dat ik het gelezen heb (dankzij de eerdere recensie hier) en benieuwd hoelang deze gemoedstoestand aanhoudt.