The Sense of an Ending - Julian Barnes (2011)

Winnaar van de Man Booker Prize 2011

Asjebedou! Gistermiddag aan dit boek begonnen, gisteravond won het de Booker Prize. Dat zal toch wel geen toeval zijn.

Geen idee of dit boek die onderscheiding ook echt verdient, maar dat Barnes eindelijk een keer de Booker Prize wint is wel volkomen terecht. Al zo vaak genomineerd, al zo vaak niet gewonnen. En dat met een oeuvre om u tegen te zeggen.

Binnenkort zal ik proberen iets zinnigs over deze roman/novelle te vertellen. Eerst maar eens verder lezen.

Als de titel al niet was vergeven, zou francofiel Barnes dit boek best A la recherche du temps perdu kunnen noemen. Zoals ieder mens, heeft hoofdpersoon Tony Webster voor zichzelf een levensgeschiedenis verzonnen, een chronologie met gebeurtenissen, liefdes, leven en dood. Maar het geheugen waarmee hij dit leven reconstrueert blijkt toch niet helemaal betrouwbaar. Een dagboek duikt op, een brief en een voormalige geliefde. En dan blijkt dat de levensgeschiedenis die in het eerste deel van The Sense of an Ending wordt verhaald, niet helemaal klopt. Dus gaat Tony op zoek naar de verloren tijd.

Het levert een diepdroevig verhaal op, zonder de voor Barnes zo herkenbare humor. Het verhaal begint duister en trekt daarna steeds zwarter weg. Zonder dat het allemaal sentimenteel of gekunsteld droevig wordt.

Maar meeslepend is het wel, en Barnes weet ook weer iets relevants te melden over tijd, geheugen en de onuitroeibare neiging van de mens om zijn leven als een verhaal te zien. Beter nog, om alleen zijn eigen versie van zijn levensverhaal te erkennen, want wie weet nou beter wat er al die jaren gebeurd is? Dit boek geeft een antwoord, en dat is niet een antwoord waar je echt blij van wordt. Maar dat word je gelukkig wel van dit boek. Niet Barnes' beste, maar nog altijd zeer de moeite waard.

Mooi verhaal inderdaad, in al zijn compactheid en overzichtelijkheid worden er heel veel grootse thema's en gevoelens op een schijnbaar logische manier met elkaar verweven. Toch had ik ook wat problemen: echt beklijvende scènes zijn er niet, hooguit beelden. Dat is niet altijd erg, maar ik krijg gevoelsmatig wel erg weinig mee van de vriendschapsgroep waarmee het verhaal begint - en dat speelt in de rest van de roman toch telkens een sleutelrol. Daarna vind ik de hoofdpersoon, in al zijn overpeinzingen, soms wel erg expliciet; Barnes is een uitstekende schrijver, maar lijkt de lezer af en toe te onderschatten en gaat dan expliciete parallelen trekken tussen heden en verleden, of komt ineens met wat overdreven bespiegelingen op het fenomeen herinneringen.

Het geheugen is als een hond die gaat liggen waar hij wil, schreef Cees Nooteboom. Dat principe gebruikt Julian Barnes ook in The sense of an ending: een spel van de herinnering, met al z'n nukken en hiaten. De hoofdpersoon reconstrueert doorheen het gehele boek een jeugdliefde, die welbeschouwt niet veel voorstelde, en doet ondertussen een 12-jarig huwelijk inclusief geboorte van zijn enig kind en de (onvermijdelijke) scheiding af in één alinea. Dat is leuk gedaan. Desondanks blijft het boek voor mij een beetje steken in het concept, en dat komt denk ik doordat de gebeurtenissen waarnaar wordt teruggegrepen niet zo interessant zijn. Daarnaast is de interospectie van ik-persoon Tony Webster niet diepgaand genoeg, dat wil zeggen, niet analytisch genoeg. Als je de laatste bladzijde hebt omgeslagen krijg je niet alleen het gevoel dat het voorbij is, maar ook dat het boek niet veel verder komt dan de middelmatigheid van het personage dat het beschrijft. Niet slecht, zeker niet, maar ik heb beter gelezen van Barnes.

Dit dus.
Heb me vreselijk gestoord aan het hoofdpersonage, die wel 'filosofeert' over het voorbijgaan van de tijd en de werking het geheugen, maar er niet in slaagt dit te vertalen naar zijn eigen leven. Met Veronica is er zogezegd iets mis, maar het is wel hij die zich gedraagt als een stalker... En dan die verheerlijking van Adrian, pfffft, daar prik je toch doorheen van het begin. Einde was trouwens echt bij de haren gesleurd en paste niet.
Voor mij had Barnes niets nuttig te vertellen in dit boek, heb het enkel uitgelezen omdat het zo dun was. De schrijver gaf me heel hard het gevoel dat ie vooral wilde tonen hoe slim hij wel is, maar net daardoor gaat hij extra hard op zn bek.

Vroeger was voor de man alles beter. Of niet?

In exact 150 pagina's laat Julian Barnes (valse) herinneringen aan een mensenleven voorbij glijden. Hoofdpersonage Tony lijdt aan de oudemannenkwaal dat de intensiteit van zijn levendige jeugdherinneringen los gezongen zijn van de weerbarstige realiteit. Zo voelt het voor hem volstrekt logisch dat kwajongensstreken in een schoolklas en een onbevredigend geëindigde kalverliefde, meer indruk op hem maken dan twaalf jaar huwelijk en de geboorte van een kind. Dan krijgt de weemoedige oude zak een bericht dat gekoppeld is aan die vormende jeugdjaren. Opeens gaat zijn nostalgisch gekleurde perceptie barstjes en ongerijmdheden vertonen. De enige die de verlossende antwoorden heeft, is zijn vroegere vlam Veronica, maar die heeft een pijnlijke band met hetzelfde verleden dat hij tracht te ontrafelen.
‘
'The Sense of an Ending’ (2010) is een toonbeeld van puur vakmanschap. Het roept filosofische overpeinzingen op of onze 'oudere zelf' nog rekenschap af moet leggen over de keuzes en daden van onze 'jongere zelf'. Is iemand op leeftijd dezelfde persoon als de opgroeiende mens waar hij/zij uit voortgekomen is? Kunnen we onszelf 'echt' kennen, of is de persoon die we vroeger waren alleen nog te kennen via de nostalgische blik waarmee we gebeurtenissen accentueren, vervormen, anders invullen of dingen verdrukken die te pijnlijk zijn om van onszelf te accepteren? 'The Sense of an Ending' als de breuk tussen onze jongere zelf tegenover de oudere zelf die altijd maar vanuit een nostalgisch gekleurd filter terug kan kijken.

Daarnaast is het een fijne maatschappijkritische blik op het nostalgische weemoed naar een tijdsgeest die in ons culturele geheugen resoneert als ‘The groovy sixties’. Die esthetisch plezante tijd van mannen in maatpakken (á la Mad Men) die kerkelijke geboden achter zich laten voor seksuele revolutie en emancipatie. 'The Sense of an Ending' als de huidige tendens om The sixties te romantiseren als een kantelpunt in de 20e-eeuwse geschiedenis, terwijl het seksistische juk van ouderwetse zeden en gewoonten nog immer haar duistere schaduw wierp over hoe verschillende geslachten met elkaar omsprongen. Achter de façade van een nieuw ontstaan wereldbeeld bestond nog immer een maatschappij waarbinnen ongehuwde zwangerschap en vrije seksualiteit gedomineerd werden door een puriteins verlangen om christelijke waarden erdoor te drukken. Een kant die we maar al te graag 'vergeten' omwille van de romantische gevoelens die The Stones, The Beatles en andere cultuuruitingen bij ons oproepen.

De roman riep bij mij parallellen op met 'On Chesil Beach' (2007) van Ian McEwan. Een contemporaine reflectie op seksualiteit tussen mannen en vrouwen in de jaren zestig als iets waar er een idee begon te ontstaan van vrijheid en gelijkheid tussen de seksen, maar waar ouderwetse zeden en normen nog immer van grote invloed waren op hoe geslachten en genders geordend waren binnen keurige maatschappelijke normen. In deze roman zijn het de vrouwelijke stemmen die nog altijd gesmoord worden door mannelijk hoofdpersonage Tony in zijn onvermogen om ze te begrijpen. Zo we geneigd zijn de jaren zestig te plaatsen als het moment waarop emancipatoir bewustzijn haar intrede deed in ons collectieve denken; zo laat Barnes zien dat de geschiedenis zijn hiaten en tegenstrijdigheden heeft, dat veel verloren is gegaan in de romantisering van het tijdvak. Dat de jaren zestig misschien nog niet zo'n einde heeft betekend voor seksisme, gender ongelijkheid als het in de populaire beschouwingen toegedicht wordt.

Tony is een nostalgische oude zak die het niet lukt om de vrouwen in zijn leven (zowel jeugdliefde Veronica als zijn uiteindelijke vrouw Margaret) los te zien van zijn eenzijdige blik. De tijd is veranderd sinds zijn noodlottige jeugdliefde tot een einde is gekomen, maar nog altijd worstelt hij met een onvermogen om te begrijpen wat de vrouwen in zijn leven bezighoudt (en hield). Het zaadje voor emancipatie is gelegd, maar de aanzet daartoe wordt nog bemoeilijkt door een nostalgisch verlangen naar een tijd waarin men heden ten dage met enige romantiserende verheerlijking op terugkijkt.

Het einde dat Barnes neerzet levert wat mij betreft geen sterren van waardering op. Te banaal.
Maar het is niet voor niets dat de uitspraak van Adrian Finn tweemaal voorbij komt in het boek:
"Geschiedenis is de zekerheid die ontstaat op het punt waar de gebreken van de herinnering en de onvolkomenheden van de documentatie samenkomen"
De herinneringen van de hoofdpersoon/verteller aan het in deel 1 beschreven verleden zijn gebrekkig, de documenten die in deel 2 opduiken fragmentarisch en de verteller is als ik-persoon onbetrouwbaar.
Het beschreven einde hoeft dus eigenlijk niet de waarheid te zijn.
De schrijver heeft zijn boek volgestopt met zaken die je als aanwijzing kunt gebruiken voor een alternatieve uitleg.
"Nou, ik hoop dat we niet in Nazareth leven", Veronica die Mary wordt genoemd, haar moeder die Sarah heet (voor de bijbelvasten), het accumulatieprobleem, 500 pond "bloedgeld", de angst van Adrian jr. voor Tony, gebakken eieren, een venijnige brief enz, enz.
Het boek is het document, je herinnering eraan vervaagt zodra je het uit hebt, en zo moet je je eigen waarheid maar samenstellen..

Het boek hinkt veel te veel op twee gedachten. Enerzijds de worsteling en de relativiteit van het geheugen van de hoofdpersoon, anderzijds de hoe-zit-het-nou-eigenlijk-vraag. Daardoor komen ook beide aspecten niet echt goed uit de verf. Voor een degelijke karakterschets van de hoofdfiguur is het verhaal te kort en wat betreft het geheugenthema was het wellicht beter als ik als lezer echt in verwarring achter zou blijven. Nu komt er aan het einde te veel een soort 'aha, nu snap ik het!'-conclusie.

En de mysterieuze gedragingen van Veronica hebben een romantechnisch zwak oogmerk: je snapt het niet, en je zult het nooit snappen, zegt ze tegen Tony. Als lezer snap je het dus ook niet, maar dat komt omdat madam ook structureel weigert iets toe te lichten. En dat komt weer om zo het plot in de lucht te houden.

Waarom dan toch een voldoende? Het las lekker weg, de stijl was prima en je hebt hem zo uit.

In ‘Sense of an ending’, ‘Alsof het voorbij is’ schrijft Barnes over het leven en vooral de herinneringen van Tony. Het boek is verdeeld in twee delen, het verleden en het heden. De herinneringen van Tony zijn gekleurd en vervormd. Stroken zijn herinneringen met ‘de waarheid’? Hoewel Barnes de Man Booker Price ontving voor dit werk en het concept me aanspreekt, stelt de uitvoering mij iets teleur! De karakters blijven vlak, de hoofdpersoon incluis! Geen straf om te lezen maar wat mij betreft geen hemelverheffende literatuur!