Thérèse Raquin - Émile Zola (1867)

Thérèse Raquin is een roman over overspel en moord. In de editie die ik las, komt allereerst de schrijver aan het woord. Plechtig benadrukt Émile Zola dat het boek geschreven is - geheel volgens de uitgangspunten van het naturalisme- omwille van een welhaast wetenschappelijke interesse in tegengestelde persoonlijkheden die het slechtste in elkaar naar boven halen. Ik verwachte een documentaire achtige verteltrant. Aanvankelijk kreeg ik die ook.

Mooi droog, doch ietwat dreigend, beschrijft Zola hoe het hoofdpersonage opgroeit als nicht van een garen- en bandverkoopster. Thérèse's bepaald niet glorieuze leven is al voor haar uitgestippeld: een druilerige baan en een sullige echtgenoot in de vorm van Camille. Dan doet er zich echter een mogelijkheid tot ontsnapping aan in de vorm van de boerse, aspirant-schilder Laurent. Het overspel en de opbouw naar de moord op Camille worden minutieus beschreven.

De verdrinkingsdood van Camille blijkt echter aanleiding te zijn voor een geniepige stijlbreuk naar een psychologisch horrorverhaal. Geestverschijningen in schilderijen en verlamde oude dames met boze ogen worden onder meer van stal getrokken. Het deed mij enigszins aan Edgar Allan Poe denken. Deze stroomversnelling, waarin de hoofdkarakters steeds dieper in de miserie worden getrokken, is intrigerend, spannend en luguber. Als ik niet beter had geweten dan zou ik haast verwachten dat de mededeling aan het begin een soort post-modernistische meesterzet was van Zola, aangezien dit gedeelte mij hierdoor compleet overdonderde.

Al met al zie ik in Thérèse Raquin wel een klein meesterwerkje. Wellicht zou vandaag de dag het verhaal met iets meer tempo worden verteld. Ik heb me echter voor geen seconde verveeld! Émile Zola is in ieder geval een schrijver waar ik meer van wil lezen.

Dankzij Zola's gedetailleerde beschrijvingen en de genoemde straatnamen kun je de locaties op een kaart van Parijs vinden of als literair toerist bezoeken. Thérèse woont met haar echtgenoot en haar schoonmoeder (tegelijk haar tante) in een garenwinkeltje in een steegje ten zuiden van de Pont Neuf. Het gaat niet over arme mensen, maar wel over gemiddelde burgers met een weinig opwindend bestaan. Hun vrienden zijn een ambtenaar die na twintig jaar routineus werk een promotie krijgt, en een gepensioneerd politieman. Hun wekelijkse hoogtepunt is een partijtje domino op donderdagavond.

Laurent, een collega van Camille, heeft een vage ambitie om het te maken als kunstschilder, maar hij steekt meer tijd in het omgaan met modellen dan in het verbeteren van z'n techniek. Thérèse is bedeesd en onderdanig. Ze lijkt geen eigen wil te hebben, maar droomt er stiekem van te ontsnappen aan haar omgeving.

Veel aandacht gaat naar de psychologische motivering van de twee hoofdpersonages. Daardoor kun je meeleven met Thérèse en Laurent wanneer ze een affaire beginnen, en zelfs wanneer ze haar echtgenoot verdrinken in de Seine. De politie gelooft dat het een ongeluk was, maar ze worden gestraft door hun eigen geweten. Ze beginnen te hallucineren en spoken te zien. Tijdens hun huwelijksnacht gaat het haardvuur letterlijk uit, maar ook in symbolische zin is hun passie uitgedoofd na ruim een jaar wachten. Laurent is bang dat de verlamde tante of zelfs hun tijgerkat François hen zal verraden. Hij wordt steeds ruwer en agressiever, en gaat tekenen van paranoia vertonen.

Zola schetst een zeer realistisch beeld van een kleinburgerlijk milieu in Parijs. Hij heeft een diepgravende maar vlot leesbare stijl. Terugkerende adjectieven zijn hébété (versuft), blafard (vaalbleek) en roidi (stijf) - allemaal woorden die bij een lijk passen. Het gaat dan ook over mensen die al halfdood zijn terwijl ze nog leven.

1865: Alice's Adventures in Wonderland door Carroll. 1866: Journey to the Center of the Earth door Verne, Crime and Punishment door Dostoevsky. 1867: Therese Raquin door Emile Zola.

Om een beeld te hebben van de schrijfstijl en het gedachtengoed van het moment.

De afdaling in de maelstrom van de criminaliteit wordt alweer prima vertoond door Zola's rijke taalgebruik: het is verbluffend op te merken hoe getalenteerd hij hierin is in een tekst die nu reeds bijna 2 eeuwen oud is maar toch nog steeds weet aan te spreken op een actueel vlak: we hebben allemaal wel de Camilles, Laurents en Thereses in ons leven gekend.

Het blijft hoe dan ook de kracht van Zola om je als lezer bij de kraag te grijpen en je in een verhaal te sleuren dat *mogelijk* -nog- niet het jouwe is. Bravo, Emile Zola. Wat een kanjer van een boek. Dit heb ik met veel plezier gelezen.

Geen wonder dat Emile Zola’s ‘Thérèse Raquin’ verschillende keren werd bewerkt voor het toneel en het witte doek. Het narratief, waarin de morele teloorgang van twee personages wordt beschreven nadat ze op fatale wijze voor hun overspelige liefde – of wat ze daarvoor houden – hebben gekozen, leent zich daar immers perfect toe. Wat begint als een naturalistische studie, krijgt gaandeweg Macbethiaanse allures, met toenemende waanzin en almaar minder grip op de realiteit. Eigen demonen halen de werkelijkheid in, tot op het punt dat de geliefden om zichzelf te bevrijden menen de ander uit de weg te moeten ruimen – alsof uitsluitend nog meer gruwel hen zou kunnen zuiveren.

Zola weet Thérèse en Laurent, beiden meer en meer in de ban van hun eigen waan, geweldig te beschrijven. Zuinig en efficiënt maar toch bijzonder doeltreffend en zelfs poëtisch schetst de auteur hoe het duo naar een tegelijk tragisch en gruwelijk nulpunt evolueert, waarbij ze hun laatste reddingsboei – elkaar! – menen te moeten ombrengen. Dat beeld, van twee geliefden die elkaars einde bewerkstelligen en via die ‘liefdesdood’ integraal en eeuwig tot elkaar veroordeeld zijn, is ronduit onvergetelijk. Temeer omdat de verlamde tante het allemaal met lede ogen gadeslaat – een haast komisch detail dat de scène vervolmaakt.

Toch hapert ‘Thérèse Raquin’ enigszins als roman. Dat heeft te maken met het psychologisch-analytische discours dat Zola probeert open te trekken. Ergens onderweg benoemt hij Laurent als iemand die niet door zijn geweten wordt geplaagd, maar als het ware door zijn onrustige biologie richting waanzin wordt gestuwd. Niettemin lijkt het verloop van de roman een dergelijke hypothese omtrent Laurents functioneren tegen te spreken, want wat anders dan de moraal instigeert zijn ontsporing? Zonder de passage letterlijk te kunnen citeren, blijft toch het gevoel hangen dat Zola wat te veel theoretiseert, en dat het de artificiële teneur van deze intellectualismen zijn, die verhinderen dat de leeservaring helemaal onweerstaanbaar wordt…

3,25*