Lord Jim - Joseph Conrad (1899)

Dit boek kun je online lezen, b.v. hier, maar ook op bibliomania.com.

En dan weet je weer: juist, daarom lees ik boeken. Om vertwijfeld Lord Jim ter zijde te leggen, verdwaasd door het zoekerige schrijven van Conrad. Het is een relaas met gaten, en net in die gaten bevindt zich de kern van deze roman.

Het raadsel bevindt zich in de handeling van Jim: plotseling vindt hij zichzelf terug in een reddingssloep, realiseert: "Mijn carrière is voorgoed verloren"

Dat manoeuvre lijkt me een teken van menselijke lafheid, dit geheel in contradictie met wat hem opgedragen werd (in wezen: een zeeman vlucht nooit, hij gaat onder met het schip). Lord Jim bevat een immens wantrouwen in het mensbeest (zoals John Gray stelde), zullen trendwatchers stellen. Of kunnen we stellen dat Lord Jim het nodige sceptisisme plaats bij de mens? Net zoals de Patna strandt op "iets", strandt de menselijke conversatie op "iets".

Kronkelig geschreven bovendien. Het is zo'n boek waarvan je het verhaal achteloos kunt neerpennen op een bierkaartje. Net zoals het voor de wandelaar moeilijk is te omschrijven waarom die ene trektocht eruit springt, is het voor mij (voorlopig) onmogelijk de kracht van dit boek in zinnen te vervatten

Geheel tegen mijn gewoonte in heb ik Lord Jim in de originele taal gelezen, en ik vraag me oprecht af of ik het boek in vertaling niet nog beter zou hebben gevonden. De stijl van Conrad is namelijk vrij complex en zijn woordkeuze bij tijden archaïsch.
Met deze kanttekening kan ik echter wel stellen dat Lord Jim een prachtig geschreven en vooral superieur verteld verhaal is. Conrad speelt met zijn lezer door telkens hints te geven over het verhaalverloop maar de invulling dan geheel verrassend te laten zijn, en dat in verschillende etappes. Het verhaal kent namelijk een aantal fases (globaal zijn dat er volgens mij vier), waarin telkens de setting anders is van zowel de manier waarop het verteld wordt als de situatie waarin Jim zich bevindt.
Gaandeweg wordt het beeld van de hoofdpersoon steeds duidelijker, in zowel zijn tragiek als zijn grootsheid. Hieruit voortvloeiend zijn er enkele algemene en meer specifieke bespiegelingen over het menselijk bestaan. Waar het volgens mij om gaat is het gapende gat dat er bestaat tussen de realiteit en het beeld dat iemand van zichzelf heeft, hoe je daarmee omgaat en ook hoe omstandigheden die je niet zelf in de hand hebt bepalen of en in welke mate je hiermee geconfronteerd wordt. Menselijke lafheid, wat Zachary Glass hierboven aanstipt, vind ik een wat te smalle omschrijving en daarnaast ook niet helemaal juist, omdat er in de daden van de hoofdpersoon geen echte lafheid schuilt, volgens mij. Overigens is Lord Jim typisch zo'n boek waarbij je de psychologie van de personages bijna denkt te vatten tijdens het lezen, en dan nog niet helemaal, terwijl het achteraf vrijwel onmogelijk is om het onder woorden te brengen (daarin ben ik het wel helemaal eens met Zach).
Ondertussen weet Conrad overtuigend het zeemansleven op te roepen, met prachtige sfeerpassages over de natuur. Bij tijden is het behoorlijk indrukwekkend, vooral het relaas over het ongeluk met de Patna als het cruciale middelpunt van het verhaal. Het boek pakt je dan ook helemaal in (zoals dat in Heart of darkness eveneens gebeurt), terwijl ik in de laatste delen soms wat meer moeite had om er bij te blijven. Desondanks zijn de ontwikkelingen hier zeer passend en maken ze het verhaal helemaal af, geven ze een diepte die er niet was geweest als het boek zich had beperkt tot de Patna-gebeurtenis.
Een geweldig verhaal dus van een groot schrijver, ik hoop Lord Jim ooit nog eens te herlezen in het Nederlands.

Het geweldige korte verhaal The Tale had me een tijdje geleden weer op het spoor van Conrad gebracht; duister, mysterieus, een verhaal dat als door een mist tot de lezer komt. Wel had ik me voorgenomen Lord Jim in het Nederlands te lezen, want het stroeve woordenboekengels van Conrad is me soms wat té mistig. Tot mijn verbazing blijkt er helemaal geen actuele vertaling in omloop. Ik hoop dat daar snel verandering in komt. Behalve een oplossing voor de moeilijke leesbaarheid in het Engels, kan een vertaling ook een interessante toevoeging zijn aan het debat over de hedendaagse kijk op het koloniale verleden.

Goed, toch in het Engels dus. Dat je je als lezer vaak wat gedesoriënteerd voelt, komt niet alleen door de moeilijke woorden die meestal de voorkeur krijgen boven gangbaarder synoniemen. Het zijn ook de hoekige zinconstructies, met tal van bijzinnen die het voorgaande óf nog komende van aanvullende observaties voorzien:

“He did, however, come in a crazy dug-out, sitting (very still and with his knees together, for fear of overturning the thing) – sitting on a tin box – which I had lent him – nursing on his lap a revolver of the Navy pattern – presented by me on parting – which, through an interposition of Providence, or through some wrong-headed notion, that was just like him, or else from sheer instinctive sagacity, he had decided to carry unloaded.”

(Humoristisch genoeg is de volgende zin een simpel: “That’s how he ascended the Patusan river.” Blijkbaar doet Conrad het er om…).

Wellicht is deze stijl een expressie van de mondelinge verteltraditie, al kun je je afvragen of goede vertellers zo stelselmatig inbreken op de eigen zinsbouw. Duidelijk is wel dat Conrad aansluit bij een ‘way of life’ waarin sterke zeemansverhalen een belangrijk onderdeel van de cultuur vormden. Niet alleen als bron van vermaak, maar ook als uitdrukking van de ethiek en idealen van het maritieme leven.

Die komen ons nu misschien voor als hoogdravend en ouderwets, als uit vervlogen tijden. Maar het boeiende is dat Conrad die levenshouding in aanvaring brengt met de moderne tijd, waarin we bijvoorbeeld heel wat minder illusies hebben over hoe individuen in crisissituaties zullen handelen. Conrad bekijkt dat zeker niet moralistisch. Hij lijkt vooral geïnteresseerd in de discrepantie tussen ideaal en praktijk bij zwaarwegende dilemma’s, en hoe mensen die psychologisch verwerken, hoe dit hen vormt.

Met Jim heeft hij een pakkend voorbeeld gevonden (letterlijk, want gebaseerd op een bestaande situatie). Het eerste deel van het boek bouwt al snel een grote spanning op wanneer een schip met honderden pelgrims ten onder dreigt te gaan. Vervolgens raken we naar mijn idee het zicht teveel kwijt op waar Conrad naartoe werkt. De vertelstructuur van een verteller die soms over zijn eigen ervaringen vertelt en soms teruggrijpt op ‘van horen zeggen’, helpt niet. Pas de laatste 50 pagina’s komt er weer een coherent verhaal op gang en sluit het alsnog sterk af. Mijn gevoel is wel dat Lord Jim beter uit de verf zou zijn gekomen met een Heart of Darkness-achtig formaat, dus een derde van de huidige omvang.