Dichtertje. De Uitvreter. Titaantjes. - Nescio (1918)

Nog iets over de stijl, het viel me nu op hoe vaak zinnen met 'en' beginnen, regelmatig drie of vier keer achter elkaar en soms zelfs al in de eerste zin van een hoofdstuk. Het geeft een bepaalde kadans, alsof je het de verteller hóórt vertellen:

“En ’t tij kwam in en ’t tij ging uit; ’t water rees en viel. En iederen avond kwam de manke havenmeester en maakte eerst ’t groene lichtje aan op ’t Noorderhoofd, de palenwering; en dan kwam i daar af, dan moest i om ’t heele haventje heen en dan zag je ‘m weer bij den toren en dan maakte-n-i het houten hek open en klom de houten trap op en stak ook ’t licht aan den toren aan. En dan zei Japi: ‘alweer een dag meester,’ en dan zei de manke havenmeester: ‘Ja mijnheer, al weer een.’ (Gevolgd door zo nog vier zinnen…).

Heel spreektalig dus, met ook de ingekorte klanken als ‘i’ voor ‘die’. Dat maakt voor de hedendaagse lezer een wat wonderlijk mengsel in combinatie met het (nu voor ons) statig aandoende oud-Nederlands met in onbruik geraakte naamvallen.

Ja, dat herinner ik me nog wel van die verhalen van Nescio die ik op de middelbare school heb gelezen: een hele fijne spreektaal om welke reden Nescio in zijn tijd weinig geliefd was bij de critici (want niet de vereiste hoogdravendheid van Literatuur) maar die voor mij als puber heel fris en rebels jeugdig klonk. Een soort Ik, Jan Cremer maar dan lief en zonder het platte en vulgaire. Het paste goed bij de inhoud van dromende jongens die neerkeken op de burgers en niet volwassen wilden worden (om het met Gabriel Garcia Marquez te zeggen: je stopt niet met het najagen van dromen omdat je oud wordt maar je wordt oud omdat je stopt met het najagen van dromen). Multatuli zou een belangrijke invloed zijn op die spreekstijl van Nescio: Multatuli wilde natuurlijk z'n boodschap overbrengen en gaf niet om stijl maar was daardoor een stilistische vernieuwer die effectiviteit boven mooischrijverij plaatste.

Mijn versie van het boek had als volgorde van de verhalen De Uitvreter - Titaantjes - Dichtertje (de volgorde waarin de verhalen ook zijn geschreven) en dat is beter, want als de bundel was begonnen met Dichtertje dan was ik denk ik niet voorbij dat verhaal geraakt. Ik vond het onsamenhangend en pas op de laatste pagina's begon het me een beetje te grijpen. De andere twee verhalen grepen me gelukkig meteen, en zijn inderdaad wel hoogtepunten van de Nederlandse literatuur. Briljant geschreven (hierboven zijn al enkele schitterende passages geciteerd) en een prachtige melancholieke sfeer, die er gelukkig niet zo dik bovenop ligt dat het melodramatisch wordt. 4* voor de bundel als geheel.

De Uitvreter moet natuurlijk altijd eerst, met die beginzin.

(Zie trouwens ook mijn bericht uit 2007 over de volgorde.)

Als, zoals Goethe placht te zeggen, de meester zich inderdaad in de beperking toont, dan hebben we in het Nederlandse taalgebied: Nescio. Voorwaar, Nescio!

‘De uitvreter’ is een komische en ontroerende dissectie van de naargeestigheid van het kleinburgerlijke ideaal. De auteur situeert zijn protagonist niet in, maar naast de maatschappij, en dus naast haar verwachtingen, haar mores, haar zogezegde doens en latens. Immers niets van dat alles bij de uitvreter, die maar wat uitvreet, die teert op andermans goedertierenheid, en daarmee een onnoemelijk sympathiek personage wordt. Een held onder de slaven der regelmaat en noeste arbeid, jazeker! Doch een (anti)held die het gelag duur moet betalen...

‘Titaantjes’ thematiseert ditzelfde euvel: hoe de samenleving jeugdige idealen onttovert, tot de antithese uiteindelijk door de these wordt ingelijfd. Ouder worden betekent conformeren, uitdoven, zichzelf langzamerhand verloochenen en dit schijnbaar proberen vergeten. Nescio vindt er treffende woorden voor, in een beknopt verhaal dat niet expliciet mijmert, maar baadt in een filosofische atmosfeer.

‘Dichtertje’ is ten slotte het minste van de drie verhalen, wegens te losmazig qua structuur. Ook hier loopt de frictie tussen droom en werkelijkheid, tussen verlangen en realiteit als een rode draad doorheen de vertelling, doch Nescio maakt het middels het opvoeren van de lieve Heer en de duivel behoorlijk bont. Minder het uitgepuurde, zij het wel in taal, maar niet qua verbeelding, waar een soort barok exces het overneemt – niet geheel mijn kopje thee.

Niettemin, voor wat het drieluik betreft: ruim honderd jaar na datum nog fris en parelend!

3,25*

Nooit gelezen op school, geen idee wat ik er dan van zou hebben gevonden. Het stijltje is enerzijds wel geinig, maar helemaal geweldig vond ik dat niet. Soms is dit allemaal best mooi. Nescio kan heel goed met enkele penseelstreken heel veel sfeer oproepen, zeker als het gaat om landschappen. Alleen komt dat weinig voor. Ook allerlei boeiende thema's hangen er te veel bij op de achtergrond. Dichtertje vond ik het leukste stuk (hoewel dat uiteindelijk in nikserigheid eindigt) waar dat stijltje ook leuk past bij hetgeen verteld wordt. Dat verhaal is een kleine geschiedenis op een vlotte manier geschreven en daar werkt de stijl heel goed. In de andere verhalen vond ik dat de stijl wat te veel in de weg zat. 3,0*.