The Life of the Mind - Hannah Arendt (1978)

Heb 'm vandaag gekocht, ik ben zeer benieuwd! Voor mijn studie heb ik een hoofdstukje uit The Human Condition van Arendt moeten lezen en dit beviel me uitstekend, dus ik heb hoge verwachtingen.

Wat helder schrijven betreft mag Hannah Arendt zich tot de top van de filosofiegeschiedenis rekenen: er zijn maar weinig mensen die op zo'n toegankelijke wijze zulke interessante ideeën kunnen communiceren. Nu heeft ze het ook wel een stuk makkelijker dan - om maar bij Arendt in de buurt te blijven - een Heidegger, omdat ze in dit werk niet zozeer met originele ideeën op de proppen komt zetten, maar het vooral houdt bij interpretaties van met name antieke en middeleeuwse filosofen. Hoewel dit kan worden aangemerkt als het grootste minpunt van The Life of the Mind, betekent dit niet dat er niets interessants of nieuws wordt gezegd: met name het eerste deel, dat handelt over (speculatief) denken bevat uiterst interessante uiteenzettingen van bijvoorbeeld de verschillen tussen Griekse en Romeinse filosofie en een verhelderende herinterpretatie van de Socratische opvatting dat het beter is onrecht te ondergaan dan te praktiseren (een opvatting die, zoals ze zelf ook aangeeft, ontzettend misbruikt is in de geschiedenis van de ethiek). Het interessantst zijn echter de 'metaphysical phalacies' die ze in de denksystemen van haar voorgangers aanwijst: misvattingen die niet berusten op logische fouten, maar die uit een oprechtheid voortkomen trouw te blijven aan de oorspronkelijke ervaring van het denken. Voorbeelden zijn de opvatting dat de essentie van dingen voorrang verdient boven hun verschijningsvorm of de voorrang van contemplatie boven het actieve leven. Deel één van The Life of the Mind is een aanrader voor iedereen die geïnteresseerd is in antieke filosofie en, uiteraard, in het fenomeen denken, ongeacht hun filosofische voorkennis.

Over het tweede deel, dat gaat over de wil in het algemeen en de vrije wil in het bijzonder, ben ik minder te spreken. Dit heeft twee redenen: literatuur over dit onderwerp is veel ruimer beschikbaar - met als gevolg dat Arendt met minder verrassende inzichten aan komt zetten dan voorheen - en haar uiteenzettingen beperken zich hier meer tot een exegese van de filosofen vóór haar. (Het gegeven dat middeleeuwse filosofie - waar ze zich hier vooral op richt - mij minder aanspreekt dan de antieken speelt ook een rol. De laatste hoofdstukken waarin ze Nietzsche en Heidegger behandelt, zijn overigens wel interessant.) Toch komt er hier ook met enige regelmaat een leuk inzicht om de hoek kijken: bijvoorbeeld de hypothese dat de antieken geen concept van de wil kenden omdat zij uitgingen van een cyclisch tijdconcept, daar waar dat in de christelijke filosofie lineair is. Ondanks dat Arendt de aandacht in dit deel minder goed vast weet te houden dan voorheen, moet ik nog steeds concluderen dat wat zij schrijft nog altijd de moeite van het lezen waard is, al was het maar, zoals ik al eerder zei, omdat ze zo heerlijk helder schrijft.

Het derde deel van The Life of the Mind, over het oordeelsvermogen, is helaas nooit verschenen omdat Hannah Arendt vlak na het afmaken van het tweede deel overleden is. Wel zijn er nog enkele excerpten uit lezingen van haar over Kants politieke filosofie in het boek opgenomen. Deze - ongeredigeerde! - fragmenten zijn leuk om eens door te kijken, maar stellen voor het overige niet bijzonder veel voor. Denken en willen zijn - zoals ook in de geschiedenis van de filosofie, al dan niet terecht, beaamd is - meer primaire onderdelen van het innerlijke leven en deze worden meer dan behoorlijk behandeld. Met name het eerste deel kan ik iedereen aanraden. Hannah Arendt, wat ben je toch 'n tof wijf.

Hier ben ik dus niet 'mee' ik snap het niet hoor,'wil is volgens mij maar één enkel iets: vrije wil, in je hoofd, er is toch maar één wil niet? De wil in het algemeen, slaat dat dan op doctrinatie, een soort wil dat opgelegd wordt doorheen het leven, kan je me dat even verklaren?

De wil wordt in The Life of the Mind omschreven als een 'faculty of the mind', een eigenschap die aan het menselijk geestesleven toekomt. Analoog aan denken als een gesprek-met-zichzelf wordt de wil omschreven als een strijd-met-zichzelf: willen is tegelijkertijd iets niet willen, en willen is tegelijkertijd het uitoefenen van macht of jezelf als onderworpen zijn aan jezelf. Arendt behandelt nogal wat auteurs, maar lang niet allemaal zijn ze het er over eens dat de wil - die ze wel als zodanig erkennen - vrij is. (Ze haalt hier en daar zelfs filosofen aan, Ryle bijvoorbeeld, die de wil in het geheel ontkennen.) Als ik Thomas van Aquino aan mag halen als voorbeeld: je kunt in alle vrijheid iets willen, en in die zin is de wil vrij, maar het leven legt je bepaalde beperkingen op en in die zin ben je niet vrij. Bijvoorbeeld: je kunt in alle vrijheid willen per vliegtuig naar een eiland te gaan, maar als alleen maar een schip beschikbaar is, zul je toch voor die optie moeten kiezen.

Wat belangrijk is om te onthouden, is dat Arendt niet direct ingaat op de vraag of de wil onderworpen is aan natuurwetten. De natuurwetenschap zou zeggen: ja, en daarom is er geen vrije wil. Kant zegt: nee, want het menselijk subject, inclusief zijn wil, is een Ding an sich en daarom niet aan causaliteit onderworpen. Thomas van Aquino daarentegen, net als veel andere middeleeuwse filosofen, zien de natuur niet als een domein dat aan strenge natuurwetten is onderworpen. Integendeel: juist de natuur is vrij in die zin dat ze niet aan dwang is onderworpen. Dit is ontleend aan het aristotelische beeld van de natuur. Een voorbeeld: een steen is vrij te streven naar het midden van het universum (de reden waarom volgens Aristoteles stenen vallen), maar onvrij in die zin dat zijn natuurlijke beweging tegen wordt gegaan, bijvoorbeeld als hij omhoog wordt gegooid of op een tafel rust.

O, nog een toevoeging: de ontkenning van veel filosofen van de vrije wil is volgens Arendt toe te schrijven aan het feit dat deze over het algemeen meer op hebben met noodzakelijkheid dan met contingentie. Hetzelfde geldt voor natuurwetenschappers. Aan het eind van deel twee wendt ze dan ook haar blik af van de filosofische kijk op de vrije wil en bespreekt ze kort hoe 'men of action' tegen de vrije wil aankijken.

Ik moet je overigens bekennen dat de vrije wil bepaald niet mijn domein van expertise is en mijn uitleg zal daarom bepaald niet volledig zijn, maar ik hoop dat het enigszins verhelderend is wat ik zeg.

Stof om over na te denken, dank je Karl, voor de uitleg en de moeite!

Geen moeite hoor, ik vind het hartstikke leuk om over filosofie te praten Nog iets kleins dat ik gisteravond in bed bedacht: bij de bespreking van de wil gaat het Arendt er niet altijd om of de wil vrij is, maar vooral wát de wil is. Zo bespreekt ze vrij vroeg in het deel over de wil de opvatting van volgens mij apostel Paulus - pin me er niet op vast, als ik het boek bij me zou hebben zou ik het even nagekeken hebben - over de wil als een strijd tussen de geest en het lichaam. Augustinus daarentegen ziet de wil als een strijd tussen de wil en de tegen-wil. Bij deze opvattingen is het niet van belang over vrije wil te praten. Vandaar dat ik zei: deel twee gaat over de wil in het algemeen en de vrije wil in het bijzonder.