Tikkop - Adriaan van Dis (2010)

Tikkop geslaagd als schets van Zuid-Afrika, niet als roman

De wonderlijke titel van de nieuwe roman van Adriaan van Dis is al veelzeggend over de stijl van het boek. De titel Tikkop is Afrikaanse voor verslaafde aan de drug tik, en afgezien van de titel komen in het boek nog talloze Afrikaanse woorden en passages voor. Het is een beproefde (en geslaagde) manier om de lezer meteen in Zuid-Afrika te krijgen. Verder is de sfeer en de obsessie met veiligheid zeer herkenbaar voor mensen die al eens in het land zijn geweest.

Met de couleur locale zit het dus wel goed, maar het zit dat met de rest van deze roman? Dat is wisselend. Van Dis gebruikt hoofdpersoon Mulder, gevoelsmatig een alter ego van de schrijver zelf, om de huidige problematiek in Zuid-Afrika te schetsen. Mulder woont in Parijs was maar ooit een kleine verzetsheld ten tijde van de apartheid. Hij wordt uitgenodigd door Donald, die destijds een centrale figuur was in dat verzet. Hij wil samen met Mulder herinneringen ophalen en plekken bezoeken die in hun gedeelde verleden belangrijk waren.

Mulder is een idealist en kan zich moeilijk voegen naar de nog steeds moeizame verhoudingen in de Zuid-Afrikaanse samenleving. Terwijl in het dorp blank en zwart nog steeds gescheiden leven en je als blanke niet zomaar de zwarte wijken binnen kan lopen, wil Mulder zich daar zo min mogelijk van aantrekken. Hij is als de documentairemaker Van Dis die in zijn serie In afrika ook gewoon de zwarte bevolking opzoekt en zich niet bewust lijkt van de enorme tegenstelling tussen hemzelf en de zwarte bevolking. Tv-maker Van Dis komt daar mee weg, hij is ook zo innemend en geïnteresseerd dat hij wordt getolereerd. Tenminste, dat zijn de beelden die we te zien krijgen. Hoofdpersoon Mulder krijgt het zwaarder in dit boek.

De eerste dagen in het dorp aan de kust van de Kaap brengt Mulder alleen door. Donald heeft nog wat onduidelijke problemen op te lossen. Daardoor kan Mulder rustig acclimatiseren en de omgeving en de mensen in zich opnemen. Zo kan hij kennis maken met het dorp zonder meteen belast te worden door de manier waarop Donald in het leven staat en de manier waarop Donald tegen de blank/zwart-problematiek aankijkt.

De frictie onstaat dan ook pas beide heren met elkaar aan de praat raken. Donald is nog steeds behulpzaam voor de mensen die het moeilijk hebben in het dorp, in dit geval de zwarte vissers, maar hij heeft de naïveteit van Mulder alleen achter zich gelaten. De botsing tussen beiden is interessant, want die geeft meteen inzicht in de hedendaagse problemen na de apartheid en in de dilemma's waar vooral blanken mee worstelen. Hoe houdt een blanke zich staande zonder zich als een ouwe kolonialist te gedragen? Hoe ga je om met de tegenstelling blank-zwart die ook een tegenstelling rijk-arm is? Ga je als blanke helpen of maak je anderen daarmee afhankelijk van jezelf?

Daar waar Tikkop vooral een maatschappelijk bewogen boek is, is het geslaagd. Als roman is het een minder groot succes. Zo is de opbouw van het verhaal onevenwichtig. De titel Tikkop verwijst naar een zwarte jongen, Hendrik, zoon van een prostituee die verslaafd is. In het tweede deel van het boek ontfermen de mannen zich over Hendrik en proberen hem van zijn verslaving af te helpen. Dat proces staat symbool voor de moeizame manier waarop blanken de zwarte bevolking kan helpen. De bedoelingen zijn goed, maar zijn de resultaten dat ook? Jammer is dat het boek zo duidelijk in tweeën geknipt is door deze verhaalwendig. Alsof het eerste deel eigenlijk een lange inleiding is op het verhaal van Hendrik.

Ook taalkundig is het boek niet altijd even fraai, hoe goed Van Dis ook zijn best lijkt te doen. Aan het veelvuldig gebruik van Afrikaanse woorden heb ik me niet gestoord, sterker nog, ik vind het een prachtige taal en heb die woorden en passages dan ook met plezier gelezen. Meer moeite heb ik met de uitdrukkingen en de beeldspraken van Van Dis. Die zijn soms iets te geconstrueerd en te mooidoenerig, al zijn er wel degelijk zeer geslaagde stukken aan te wijzen.

Als actueel boek over Zuid-Afrika is Tikkop zeer geslaagd. De bewogen Van Dis spreekt je rechtstreeks aan, nu eens niet in een tv-reportage maar in een roman. De poging om die actualiteit in een boeiende roman om te zetten, komt niet uit de verf.

Ik ben het grotendeels eens met de bovenstaande recensie van Martin Visser.
De sfeer in het dorp en algemener in het land en de tegenstelling tussen blank en zwart wordt goed neergezet. Sfeervol zeker.
Wat minder geslaagd is de verhaal-constructie. Zo komt het gezamenlijke verleden van Mulder en Donald niet erg tot leven. Het komt een beetje cliché-matig over waarbij Mulder de avontuurzoekende naieveling was en Donald de ambivalente blanke in ballingschap.
Hun jeugdige personages zijn echter te weinig uitgewerkt en ook de gezamenlijke liefde Catherine blijft weinig meer dan een droomvrouw dieschijnbaar per ongeluk verraden is door toedoen van Mulder maar die verder helaas buiten beeld blijft.
Het conflict tussen beide mannen heeft wortels in het verre verleden, maar verplaatst zich naar het heden door hun verschillende houding ten aanzien van hun rol als rijke blanke tegenover de arme zwarte vissers.
De jonge kleurling Hendrik (een tikop) fungeert als aanjager van het huidige conflct tussen Mulder en Donald. Hun drang te helpen is grotesk en zinloos.
Toch blijft het jammer dat er te weinig verbinding is tussen het verleden en heden van de vriendschap tussen beide mannen.

Dit boek viel me tegen, had meer verwacht van zo'n bekende schrijver.

Martin Visser verwoordt mijn bevindingen beter dan ik het zelf zou doen. Opmerkelijk dat de uitdrukkingen en beeldspraken die ik normaliter juist waardeer bij van Dis nu soms irriteren en hier en daar inderdaad te geconstrueerd en mooidoenerig overkomen. Misschien omdat hij deze stijlvorm net wat te vaak gebruikt.

3*

Prettig boek, een echte van Dis, meer vorm dan inhoud. Mooi verhaal, hoewel het mijn nog steeds niet duidelijk is waar de hiaten in Mulders geheugen zitten en waarom hij zich zodanig vaderlijk aangetroffen voelde tot het jongetje Hendrik.