Zur Genealogie der Moral - Friedrich Nietzsche (1887)

Werkelijk waar één van Nietzsche's besten, tenminsten, van die ik gelezen heb. (Heb hier en daar ook wat hiaten in mijn kennis, helaas.)

Ik ben een groot Nietzsche-bewonderaar. Hij was één van de allergrootste denkers aller tijden. Een waar genie. Maar dit boek blijft enorm problematisch voor mij.

Zijn uitgangsstellingen zijn erg zinnig maar zijn vurige passionele stijl drijft iedere stelling naar enorme extremen. Dit is niet zeldzaam bij Nietzsche maar hier heeft het andere consequenties. Nuances vervagen en bepaalde formuleren zijn - als we heel eerlijk zijn - op zijn minst wat ongelukkig gekozen.

Een boek is in zijn betekenis altijd afhankelijk van de kennis en geschiedenis van de lezer. De betekenis is hierdoor ook afhankelijk van wàt de lezer wìl lezen en waar hij zèlf een bepaalde waarde aan geeft en waar hij aan voorbij gaat zonder meer. Nietzsche (en vooral in het geval van de Genealogie van de Moraal) vandaag lezen is daarom altijd gekleurd door de gebeurtenissen van de WOII. Wanneer hij spreekt over het "blonde beest", over de heerser die niet kwalijk mag genomen worden wanneer hij zwakken onderdrukt , en niet in het minst wanneer hij over het Joodse volk spreekt als het volk van het ressentiment bij uitstek en de basis van de verwerpelijke slavenmoraal, komen mijn haren recht te staan. Dan sidder en beef ik enkele tellen. Nee, Nietzsche is geen antisemiet en helemaal ook geen nationalist (er zijn genoeg geschriften van zijn hand die dit bevestigen) maar het is duidelijk dat zijn werk na de dood van de auteur bezoedeld is door het nazi-Duitsland. Hitler heeft het misbruikt. Maar het feit dat ik bij bepaalde fragmenten rillingen krijg betekend misschien ook dat Nietzsche wat genuanceerder had kunnen/moeten zijn(?). Bepaalde formuleringen zijn gewoon helaas zeer ongelukkig en hebben gevolgen gekregen die zeker nooit gewild zijn door de schrijver.

Als ik één tip mag geven omtrent dit boek: begin hier niet mee als je wat van Nietzsche wilt lezen. Dit boek in zijn juiste context plaatsen en correct verstaan wat bedoeld is, verreist een degelijke voorkennis en lezing van de rest van zijn werk. Dit boek losweg lezen is eigenlijk onverantwoord en gevaarlijk. Dit neemt niet weg dat dit één van de grootste werken is van Nietzsche, een synthese-werk van voorafgaande schrijfsels van een geniaal denker.

Je kunt je afvragen of Nietzsche werkelijk zo onschuldig is hieraan, en of een dergelijke uitwerking inderdaad niet in zijn bedoeling lag. Waar baseer je dat eigenlijk op? En zelfs als hij het zo niet gewild had, had hij dan niet bedacht moeten zijn op de gevolgend die zo'n filosofie zou kunnen hebben? Of, nog sterker gezegd; is de Nietzsche-filosofie over moraal in zichzelf ook al niet verwerpelijk?

Ik zou niet weten wat er verwerpelijk aan is. Maar eerlijk, hier is ze gewoon een tikkeltje te fel geformuleerd. En inderdaad WOII is wat er gebeurt is en dat zal onherroepelijk sommige passages kleuren van Nietzsche, ten onrechte. (Ook al heb ik ook vraagtekens bij sommige stukken, maar objectief ben ik niet natuurlijk door bv. WOII) Het Christelijke/Joodse idee van het leven dat je bescheiden, geduldig, altruïstisch en teruggetrokken moet zijn (omdat de hemel het je zal belonen), wordt door hem omgezet naar een idee dat je je doelen moet verwezenlijken, dat je moet durven dromen maar ook durven doen, dat je geen geduld moeten hebben maar er voor moet gaan. (Creativiteit en arrogantie zijn deugden dus.) En je moet leven in de filosofie dat alles wat je geluk bevordert en je levenslust versterkt goed is, los van enige moraal (daar gaat dit boek grotendeels over). Het leven is dan misschien wel nutteloos (met de dood van god) maar het is geen reden om bij de pakken te blijven. Nee Nietzsche is helemaal niet de nihilist voor wie hij al te vaak versleten wordt. Hij is de filosoof van de kracht, van de passie en de lust, van het nietsontziende zoeken naar oorsprong en gevolg (in al haar negativiteit) en er toch niet ten onder gaan. Ik haal enorm veel kracht uit zijn ideeën (hoewel ik toch altijd kritisch blijf).

Waar ik mij op baseer? Lees eens "Het Geval Wagner", een heel anti-betoog van Nietzsche aan het adres van Wagner (waarmee hij ooit zeer goed bevriend was en later volledig mee gebroken is) en zijn al te nationalistische, christelijke (waar Wagner ooit ook tegenstander van was) moraal. En vooral Wagner's antisemitisme. Daarin wordt duidelijk wat Nietzsche's standpunt is ten opzichte van het nationalistische westen van die tijd. Hij moet er NIETS van weten! Wanneer Nietzsche hard uithaalt tegen de Joods/Christelijke moraal als een verwerpelijke uitdrukking van hun ressentiment tegen de "heersende klasse" dan valt hij niet in dezelfde valkuil als hetgeen hij bekritiseert. Hij heeft geen ressentiment (~wrok) ten opzichte van wat hij verwerpelijk vindt. Hij wil geen "ras" vernietigen noch enige haat uitdragen. Het enige wat hij van ons (u en ik) vraagt is een kritische houding ten opzichte van een moraal die misschien al te evident is geworden en ons remt in onze levenslust en geluk. Hij wil dat we ons verheffen in ons mens-zijn, en geen slaven meer zijn van een moraal die ons mak houdt.
Andere documenten waarop ik mij baseer zijn de brieven van Nietzsche aan zijn zus en aan bepaalde vrienden. Zijn zus, Elisabeth, was een zeer extreme nationalistische feeks en dat Nietzsche het daar enorm moeilijk mee had is duidelijk (understatement). Het is trouwens die zus die na de dood van Nietzsche de filosofie van haar broer verkracht heeft ten gunste van het nazisme.

Bedankt voor je goed onderbouwde reactie.

Dat is wel een interessante opmerking, want mijn kritiekpunt is dat men misschien juist Nietzsche wel iets te veel vrijpleit vanwege de WO II. Dát heeft hij niet gewild, dus ook zijn denken was niet verwerpelijk. Oftewel; maakt het nazisme, waarin men aan de haal ging met deze filosofie, je niet juist te toegeeflijk voor toch bedenkelijke aspecten aan de ideeen van Nietzsche?

Zelf ben ik niet zo'n fan van Nietzsche, en dus ook minder geinformeerd dan jij, maar wat ik ervan weet is dat Nietzsche eigenlijk de totale werkelijkheid accepteert, zonder morele grenzen. Daaruit volgt dat alles is geoorloofd. Ondanks dat hij het nazisme mogelijk niet gewild heeft, is de uiterste consequentie van dit denken wel terreur, en kan je je afvragen of het nazisme zo had kunnen ontstaan zonder Nietzsche (en Hegel).

Zie bijvoorbeeld het boek De mens in opstand, van Albert Camus, die hier uitgebreid op in gaat.

Interessante vraag die je daar stelt. Zijn we inderdaad toegeeflijker dan we mogen zijn door de oorlog? Ik denk eerlijk net het omgekeerde. De link tussen Nietzsche en het nazisme heeft voor veel debat en erg veel onderzoek geleid. Zijn oeuvre is er door besmet geraakt waardoor men zijn ideeën minder vrij durft te gebruiken, zijn naam minder snel durft uit te spreken. Hoewel, dit weer aan het veranderen is, denk ik.



Ik zie dit boek eerder als een betoog tegen de christelijke moraal dan als betoog voor anarchie. Nietzsche onderzoekt hier hoe we aan de moraal gekomen zijn zoals we die vandaag de dag hebben. Zijn hypothese is bijzonder interessant: een dialectisch proces waar bij de zwakken door hun ressentiment en onmacht de waarden van de aristocratie of machtigen zomaar omdraait. Ik volg Nietzsche in zijn kritiek op de christelijke moraal die volgens mij inderdaad onze creativiteit en levenslust fnuikt, de wil om iets prachtigs en krachtig van het leven te maken. Voor mij is het prototype van de übermensch (nog zo'n onterecht verkrachte term (ze heeft bv. namelijk niets met "ras" te maken)) Pablo Picasso die door zijn levenslust, gezonde arrogante en tomeloze creativiteit zichzelf verheven heeft en op het einde van z'n leven (en heden ten dage) werkelijk vereerd wordt als een halfgod.

Dat Nietzsche overigens helemaal geen ethiek zou hebben (wat je met die zin laat uit schemeren) is ook niet correct. Ik heb aan de universiteit heel wat antropologische vakken gevolgd, wanneer ik nu kijk naar andere culturen zie je altijd gelijkaardige regels en taboes terugkeren: niet doden, geen incest, niet stelen, enz. Wanneer de christelijke moraal zou wegvallen is de mens niet persé gedoemd om in anarchie te vervallen, dat lijkt mij op lange termijn zelfs compleet onmogelijk. Maar nu ben ik natuurlijk bezig met zélf iets te verklaren ipv Nietzsche te gebruiken.
Maar Nietzsche had het dus ook wel degelijk zélf over een nieuwe ethiek. De oude moraal van het christendom is gebaseerd op een mensbeeld dat niet klopt. Het loochent onze donkere, dierlijke kant van ons zijn. Een mens is niet goed óf slecht, een dergelijk kader is veel te eng en ontkent ons verlangen naar macht en lust (kun je makkelijk ook Freud bij betrekken). Nietzsche spreekt daarom (weliswaar niet in dit boek) over een nieuwe mens die een ethiek zal creëren die wél aangepast is aan onze "dionysische", dierlijke kant. (Een dergelijke moraal doet mij eigenlijk erg denken aan wat men terug kan vinden bij heel wat Noord-Amerikaanse indianen.) Er is ook nog Nietzsche's deugdethiek die stelt dat een moraal die zegt wat je niet mag doen verlammend werkt en dat een moraal die zich bezighoudt met wat wél deugdelijk is de norm moet zijn. Door zich te richten op wat men wél mag doen (het goede) stelt Nietzsche dat het slechte uit zichzelf genegeerd en afgestoten zal worden, en dat zonder enige weerstand. Er is ook nog het idee van "grootmoedigheid" dat van een zekere positieve moraal getuigt. Deze ideeën bieden een alternatief voor wat hij in dit boek met de grond gelijk probeert te maken.
Deze ideeën komen niet aan bod in dit boek en zijn heel bewust niet door de nazi's verspreid. Het is een belachelijk idee te denken dat je door één belangrijk werk van Nietzsche te lezen inzicht zou verkregen hebben op de totaliteit van zijn denken, hij is hiervoor te complex en te wispelturig. En nogmaals: in het geval van dit boek is het zelfs ronduit gevaarlijk.

Wil je meer lezen over de positieve ethiek en andere opbouwende ideeën van Nietzsche dan kan ik iedereen "De Vrolijke Wetenschap" aanraden.


p.s.: Eigenlijk ben ik in de eerste plaats fan van Nietzsche's kunstfilosofie die tot de meest volledige en krachtige behoort op dit vlak. Werkelijk prachtig.

Oh, het is overigens niet bedoeling je van Nietzsche's eventuele gelijk te overtuigen. Ik zie dit gewoon als een interessant gesprek.

Jep, zo zie ik het ook. Maar ik ben inmiddels met mijn gebrekkige Nietzsche-kennis (alleen 'Zarathustra' gelezen) wel uitgepraat.
Zal eens kijken of De vrolijke wetenschap ergens te krijgen is.

Inderdaad heftig.

Uiteindelijk een indrukwekkend boek doordat dit citaat, in vergelijking, voor mij de rode draad vormt in het boek en zijn denken: "Want tussen de kuisheid en zinnelijkheid bestaat geen noodzakelijke tegenstelling; elk goed huwelijk, elke werkelijke liefdesverhouding reikt boven deze tegenstelling uit".