Poetica - Aristoteles (-335)

Tja, wat moet je hier nu van zeggen? Enerzijds de vader van alle poëtica's, en daarmee ook een beetje de vader van alle literatuur, en anderzijds een boek dat zo oud is dat het soms wat kneuterig aanvoelt, en natuurlijk niet altijd even goed leesbaar is. Toch heb ik me er bovengemiddeld mee vermaakt, en zijn sommige gedachten van Aristoteles, hoe basaal en schematisch ook, nog steeds tamelijk treffend. Vandaar: 3*

Afgezien van wat fragmenten uit primaire teksten heb ik dus nauwelijks wat gelezen van Aristoteles. Tijdens mijn studie hoorde ik vooral: je moet Aristoteles goed kennen, hij is één van de belangrijkste filosofen ooit, en veel moderne filosofie grijpt terug op zijn denken, maar zijn teksten zijn verschrikkelijk saai en niet te lezen. Nu leek het me toch eindelijk eens tijd om wat van ons aller Ari te lezen. Ik heb gekozen voor de Poetica (-335), omdat het onderwerp wel dicht bij mij persoonlijke interesses ligt, én omdat dit werk qua lengte nogal overzichtelijk is. Als het dan echt zo doodsaai zou blijken, hoefde ik me niet al te lang te vervelen.

Aristoteles was een leerling van Plato (wiens Phaedo ik enkele maanden geleden besprak) en is natuurlijk beïnvloed door zijn meester, maar hij doet ook heel veel dingen anders. Even kort door de bocht: Aristoteles geloofde niet dat de essentie van de werkelijkheid lag besloten in Ideeën die zich buiten de zichtbare wereld bevinden (Plato), maar dat de essentie van de dingen in de dingen zelf te vinden is. Aristoteles wordt bovendien gezien als een systeemfilosoof: hij probeert zijn denken over de meest uiteenlopende onderwerpen te vatten in één volledig wereldbeeld.

Reikwijdte
Verzin een onderwerp, en de kans is vrij aanwezig dat Aristoteles er een boek aan gewijd heeft. Veel moderne wetenschapsdisciplines vinden hun oorsprong in het werk van Aristoteles en verschillende van zijn werken golden tot diep in de Middeleeuwen als leidraad. Hij introduceerde bovendien de logica, een methode om filosofie en wetenschap te bedrijven en die in ieder geval in de filosofie nog steeds onderwezen wordt. Een filosoof als Heidegger (die door velen als de grootste denker van de twintigste eeuw gezien wordt) wordt in zijn denken nadrukkelijk geïnspireerd door Aristoteles (ook positief) en begint zijn fenomenologie met een kritiek op het soort denken dat Aristoteles introduceerde. Kortom: de reikwijdte van Aristoteles’ denken valt amper te overschatten.

Welnu, tijd voor de Poetica. Na alle afschrikwekkende geluiden die ik hoorde tijdens mijn studie, viel dit me alleszins mee. Ja, het is droog, nee, het is niet heel erg goed geschreven (zeker niet als je al verwend bent met het schrijven van Plato), maar ik heb het toch zeker wel met enig plezier gelezen, en enkele keren zelfs smakelijk gelachen. De voorbeelden die Aristoteles geeft, de keren dat hij het heeft over vrouwen en slaven, het is vast bloedserieus bedoeld, maar ik haalde er erg veel plezier uit.

Rommelig
Reden dat de Poetica relatief kort is, is dat het deel over komedie verloren is gegaan. Het deel dat bewaard is gebleven (waarvan men denkt dat ook dit deel niet volledig is), handelt vooral over epiek en tragedie in het bijzonder. Aristoteles beschrijft de kenmerken die een goede tekst moet bevatten en probeert systeem aan te brengen in de veelheid van geschreven verhalen. Aristoteles geeft enorm veel voorbeelden uit bekende teksten, maar legt deze verder niet uit, dus het is aan te raden om een gedegen kennis van de beroemdste tragedies en epossen te hebben. Gelukkig heb ik ooit een vak gevolgd over klassieke literatuur, anders had ik helemaal niks gekund met dit werk.

De Poetia komt nogal rommelig over, want Aristoteles maakt nergens even een pas op de plaats en vat nergens even samen wat de conclusies tot dan toe zijn. Het is een spervuur aan voorbeelden en wat we uit die voorbeelden kunnen afleiden, vaak gevolgd door: ik heb dit aspect nu wel voldoende behandeld, laten we naar het volgende gaan. Het valt te begrijpen dat het niet de meest fijne tekst om te lezen is, omdat we blijkbaar een onvolledige tekst overgeleverd hebben gekregen, maar het maakt het wel moeilijk om je het geschrevene eigen te maken of even de hoofdpunten weer te geven.

Catharsis
Om dan toch maar een poging te wagen: in een tragedie draait het om de handelingen van nobele personages (maar niet té nobel!). Deze handelingen brengen emoties teweeg bij de toeschouwer (vaak medelijden of vrees) die ervoor zorgen dat de toeschouwer gezuiverd raakt en zelf beter zal handelen in het echte leven (catharsis). Een bepaalde wending in het verhaal kan deze emotionele betrokkenheid zodanig vergroten dat we nog meer meeleven. Hoe groter de emotionele betrokkenheid en dus catharsis, hoe beter de tragedie.

Er zijn nog veel meer regeltjes die Aristoteles opnoemt, van het soort rijm tot de gewenste opbouw van een tragedie, en natuurlijk de notie van eenheid van tijd en handeling, maar die passages zijn ofwel te technisch en daarmee oninteressant, ofwel te vanzelfsprekend. Al moet ik natuurlijk wel toegeven dat misschien heel veel dingen ons vandaag de dag heel noodzakelijk toeschijnen, juist omdat Aristoteles die vanzelfsprekendheden opschreef en becommentarieerde.

Onaf
Al met al vond ik de Poetica lang niet zo erg als ik vooraf gedacht had, maar het voelt onaf en dat is het natuurlijk ook. Er waren zeker doodsaaie passages bij, maar ook stukken waar ik echt van heb kunnen genieten. De echt belangrijke punten die Aristoteles maakt (voornamelijk die over catharsis en eenheid van tijd en handeling) zijn echter denk ik bij iedereen al wel bekend, dus echt veel toegevoegde waarde heeft het lezen van de primaire tekst niet. Maar ach, ik kan nu wel eindelijk zeggen dat ik Aristoteles gelezen heb.

Blogpost

Leuk stukje! Hoewel ik het al lang van plan ben, heb ik nog nooit een primaire tekst van Aristoteles gelezen, inderdaad omdat ze inderdaad niet bekend staat als makkelijk leesbaar.

Het grappige is, dat Aristoteles blijkbaar ook teksten heeft geschreven die wèl prettig leesbaar waren en een fijne stijl hadden, maar die zouden in de loop der tijd verloren zijn gegaan. Wat wij nu kennen als de werken van Aristoteles zouden eigenlijk zijn persoonlijke aantekeningen en notities voor zijn colleges zijn, misschien niet eens bedoeld om gebundeld te worden in de specifieke boeken die we nu van hem hebben.

Dat heb ik althans ergens ooit gelezen Geen idee of het klopt, maar het zet me altijd aan het denken over hoe bijzonder het is dat we überhaupt nog teksten hebben die tijd, en hoeveel er wel niet verloren gegaan moet zijn sinsdien.

Ja, dat klopt: Aristoteles zou ook dialogen hebben geschreven maar die zijn verloren gegaan. Wat we van hem hebben is zijn 'esoterisch' werk dus inderdaad zijn college-aantekeningen die eigenlijk niet zijn bedoeld voor buiten zijn 'school' (Lyceum). Voor Plato geldt het omgekeerde: we hebben alleen zijn dialogen en de inhoud van zijn esoterische en zelfs 'geheime' leer (de 'mondelinge' overlevering) heeft altijd voor veel speculatie en opwinding gezorgd (ik heb er tijdens mijn studie nog eens een hele paper aan gewijd) omdat Plato het schrift inferieur achtte en onder meer nota bene Aristoteles in z'n Metafysica A Plato een leer toeschrijft die heel anders lijkt te zijn dan wat we in Plato's dialogen vinden...

Van de meeste filosofen uit de oudheid hebben we niets of slechts enkele fragmenten: dat we juist van Plato en Aristoteles nog heel veel hebben komt vooral doordat hun afwijzing van het materialisme goed paste bij de religieuze opleving in de eerste eeuwen na Christus zodat hun werk goed werd bewaard...

Omgekeerd betekende dit ook dat Plato en Aristoteles de dominante filosofen bleven toen het christendom opkwam en we in de middeleeuwen belanden. Dat ik me hier 'De filosoof' noem is eigenlijk een mislukte verwijzing naar Aristoteles die in de middeleeuwen vaak simpelweg werd aangeduid als 'de filosoof'...