Niet uit Kwaadaardigheid: De Scherpste Polemieken - Willem Frederik Hermans (2005)

‘Gomperts heeft mij altijd naar wens bediend. Zodra ik vind dat mijn naam weer eens in de krant moet komen, trap ik op Gomperts, niet uit kwaadaardigheid, maar zoals een trambestuurder trapt op zijn bel.’ [in ‘Bij de veertigste verjaardag van H.A. Gomperts’, pag. 107]

Tijdens het lezen van de spannende briefwisseling Verscheur Deze Brief! Ik Vertel Veel Te Veel (2008) tussen Gerard Reve en W.F. Hermans werd ik geattendeerd op het stuk ‘Ver van hem’ van Hermans waarin Reve op spreekwoordelijke wijze op zwavelzuur werd gezet. Het opstel is opgenomen in deze bundel Niet uit Kwaadaardigheid: De Scherpste Polemieken en bewoog me ertoe om de rest ook te lezen. De polemieken van W.F. Hermans behoren niet tot het meest gelezen werk uit zijn omvangrijke oeuvre. Noch worden ze vaak genoemd in het rijtje klassiekers waar naar gerefereerd wordt wanneer de schrijver Hermans ter sprake komt.

Na het lezen van de door Max Pam postuum samengestelde bundel durf ik te stellen dat dit wel bijzonder jammer is. De toon en stijl waarmee Hermans namelijk in zijn polemieken van leer trekt zijn (uiteraard) drastisch anders dan in zijn verhalen en zijn romans. Het is meer de onverzoenlijke, betweterige en bittere Hermans die aan het woord is, zoals hij zich vaak tijdens interviews profileerde.

Desalniettemin heeft Hermans ontegenzeggelijk een aangenaam humorvolle en sympathieke kant - allicht niet voor de persoon in kwestie die als de druiloor in de hoek wordt gezet. De gemoedelijke aard van Hermans komt goed aan bod in het zeer boeiende en aanbevelenswaardige televisieportret Ik verlang naar niets dat voorbij is terug (1989), waarin de strenge meester op zijn praatstoel vrolijk en gretig komische erudiete opmerkingen rondstrooit, de opgenomen tweegesprekken met de Vlaamse dichter/Eckermann Freddy de Vree en het tweede interview met Adriaan van Dis in Hier Is… Adriaan van Dis. Dat een zoveel fijner gesprek was dan het eerste interview toen de twee heren bijna rollend over straat gingen over het heikele thema van de Apartheid en de culturele boycot van Zuid-Afrika. (De straf die Hermans kreeg opgelegd door het Amsterdamse stadsbestuur, met in het bijzonder de onlangs overleden oud-burgemeester Ed van Thijn, komt ook in de bundel terzake). In een andere ook zeer interessante documentaire Een Overgevoelige Natuur (2006) gaat de maker Max Pam uitvoerig in op rol van Hermans als polemist.

Ondanks dat de vele slachtoffers die in de bundel de revue passeren vandaag de dag niet zozeer tot de verbeelding spreken doet dit niets af aan de leesbaarheid van de strijdschriften van Hermans. Het internet is immers een zeer bruikbare bron om eventuele achtergronden van deze vergeten namen te achterhalen. Ik vraag mezelf wel eens af of dit een tijdperk is waar naar ik weer verlang waarbij pretentieuze schrijvers en intellectuelen elkaar de tent uitvechten, want er is immers reuring in de tent ten opzichte van tegenwoordig waarbij het nogal erg saai gesteld is in de literaire wereld. Anderzijds kan ik me voorstellen dat de kinderachtigheid hiervan zeer gauw zou kunnen gaan vervelen en dat we het huidige heersende fatsoen moeten koesteren.

De Weinreb-affaire
De grote strijd waar Hermans zich in mengde en zich zowat aan vertilde was de nu reeds (naar mijn mening onterecht) vergeten Weinreb-affaire. Verscheidene artikelen in de bundel worden gewijd (‘De chassidische bellenblazer of De demontage van de maatschappijkritische, gynaecologische, religieuze, historische en literaire stinkbom die Weinreb heette’ en ‘Renate Rubinstein’s fantasie en Beb Turksma’) aan de grote ruzie die de Nederlandse intellectuele elite voor meer dan een decennium in haar greep hield en waarbij heel wat vriendschappen kapot zijn gegaan en reputaties zijn gesneuveld. Dit boeiende onderwerp sprak me enorm aan.

In het kort kwam het erop neer dat na het verschijnen van het eerste deel van de driedelige memoires Collaboratie en Verzet van Friedrich Weinreb in 1969, waarin Weinreb zichzelf portretteerde als de intelligente jood die op slimme wijze de Duitsers om de tuin wist te leiden en daardoor duizenden joden het leven had gered, er twijfel begon te ontstaan onder de Nederlandse intelligentsia over de juistheid van dit verhaal. In elk geval was Hermans één van de eersten die in de gaten kregen dat er van alles niet klopte met Weinrebs zelf uitgeroepen heldendom.

Een grimmige strijd tussen voor- en tegenstanders van Weinreb ontwikkelde zich. Literatuurcriticus Frans Janssen heeft de namen in kaart gebracht wie in welk kamp zat:

Pro: J. Presser, R. Rubinstein, A. Nuis, H. Mulisch (in: Verteller Verteld, pag. 67), N. Scheepmaker, Ph. Bregstein, G. Benthem v.d. Berg, Ft. Kief, Bibeb, H. Keller, R. Bloem, P. van Eeten, J. Rogier, R. van Duijn, I. Cornelissen, Fred L. Polak, P. Grijs, H. Spelling, A. v.d. Veen, Maarten Brands en D. Houwaarts.

Contra: H. Drion, W.F. Hermans, E. Werkman, H. Boas, M. Smedts, R. Kousbroek (later), J. Blokker, Eelke de Jong, W.L. Brugsma, H. Knoops, Loe de Jong, A. v.d. Leeuw, Soetendorp, A. Herzberg, drs. H. van Praag en H.J.A. Hofland.

In 1976 stelde een rapport van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie vast dat Weinreb een oplichter was en met die uitspraak werd de reputaties van velen gebroken. Ondanks dat het gelijk van Hermans werd aangetoond schrijft Max Pam op pagina 28 van de inleiding dat deze overwinning geenszins een positief effect had op de beruchte schrijver:

‘Ik heb de indruk dat Hermans, anders dan zijn polemieken uit de jaren vijftig, niet zo heel veel vreugde heeft beleefd aan de Weinreb-zaak. Hij leed onder de affaire, die hem vaak zo obsedeerde dat hij aan niets anders kon denken. Eerder ging hij gebukt onder zijn gelijk, omdat hij dat in dit geval wel had, maar naar zijn gevoel niet kreeg. De Weinreb-affaire maakte hem depressief en obsessief tegelijkertijd. Hij heeft weleens gezegd dat als de affaire zich niet had voorgedaan, hij zeker drie romans meer had geschreven. De kwestie heeft hem verbitterd, hoewel hij ten slotte toch als een van de grote winnaars uit de strijd naar voren was gekomen. Zijn gemopper op Nederland werd erdoor versterkt en en de tegenwerping dat hij in Nederland toch ook veel fans had en een grote schare lezers, kon hem, als hij in zo’n bui was, nauwelijks tot bedaren brengen.’

Inhoudsopgave (met de oorspronkelijke boektitel waar het stuk eerder is opgenomen):

Inleiding door Max Pam
Bij de vijfenzeventigste verjaardag van Lodewijk van Deyssel [gedeeltelijk opgenomen in: Fotobiografie]
Ochtendrood der epigonen. Niet met name genoemd [opgenomen in: Mandarijnen op zwavelzuur]
De knijpkat op de schoorsteenmantel [opgenomen in: Mandarijnen op zwavelzuur]
E. du Perron als leermeester
Tegen de historische roman
Open brief aan de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde
De heilige Idil en haar nar [opgenomen in: Mandarijnen op zwavelzuur]
Julien Gracq: KRAK!
Avondrood der epigonen [opgenomen in: Mandarijnen op zwavelzuur]
Mandarijn Morriën [opgenomen in: Mandarijnen op zwavelzuur]
Het meccanodoosje van Adriaan van der Veen [opgenomen in: Mandarijnen op zwavelzuur]
Bij de veertigste verjaardag van H.A. Gomperts [opgenomen in: Mandarijnen op zwavelzuur]
Het geweten van De Groene Amsterdammer of Volg het spoor omhoog [opgenomen in: Mandarijnen op zwavelzuur]
De huursoldaat van de vrede, een studie in de volksdemocratie [opgenomen in: Mandarijnen op zwavelzuur]
De Haagse Postume Gans [opgenomen in: Mandarijnen op zwavelzuur]
Repelsteeltje contra Hermans
Kleinigheden (2)
Open brief aan prof. dr. K. van het Reve
Tweede open brief aan prof. K. van het Reve
Blokker en Bommel
Weverbergh, de bedrieger [opgenomen in: Mandarijnen op zwavelzuur]
Verder van mij [opgenomen in: Mandarijnen op zwavelzuur]
Annum Veritatis. Nederland schudt het Wereldgeweten wakker
Dierengeluid & Nog meer over dierengeluiden [opgenomen in: Boze brieven van Bijkaart]
Ger, lang niet onbemiddeld & Ger, doel en middelen [opgenomen in: Boze brieven van Bijkaart]
Scenario van een Kroondocent & Afgepeigerde hoogleraar [opgenomen in: Boze brieven van Bijkaart]
Kleine Klein en grote Klein [opgenomen in: Boze brieven van Bijkaart]
De chassidische bellenblazer of De demontage van de maatschappijkritische, gynaecologische, religieuze, historische en literaire stinkbom die Weinreb heette [opgenomen in: Houten Leeuwen en Leeuwen van Goud]
Wim Kok moet ook professor worden [opgenomen in: Ik Draag Geen Helm met Vederbos]
Bijzonder aardig: prima, prima [opgenomen in: Houten Leeuwen en Leeuwen van Goud]
Peereboom? Treurwilg? [opgenomen in: Door Gevaarlijke Gekken Omringd]
Het prestige van de Nederlandse literatuur [opgenomen in: Mandarijnen op Zwavelzuur: Supplement]
Renate Rubinstein’s fantasie en Beb Turksma [opgenomen in: Mandarijnen op Zwavelzuur: Supplement]
De klotser van de Haagse Post [opgenomen in: Mandarijnen op Zwavelzuur: Supplement]
Nietzsche, door De Arbeiderspers verklaard [opgenomen in: Klaas Kwam Niet]
Niet bang [opgenomen in: Door Gevaarlijke Gekken Omringd]
Du Perron en Ter Braak in Zuid-Afrika
Open brief aan Frans Boenders, lid van de AKO-jury 1988 [opgenomen in: Door Gevaarlijke Gekken Omringd]
De valkuilen van de geschiedenis [opgenomen in: Door Gevaarlijke Gekken Omringd]
Nederlands als tussentaaltje
Heeft u nog altijd gelijk?
Hooggeleerde chicanes [opgenomen in: Malle Hugo]
Battus gecalangeerd [opgenomen in: Malle Hugo]
Slechte kritieken gaan nooit verloren: goede ook niet, sinds kort [opgenomen in: Malle Hugo]
Malle Hugo [opgenomen in: Malle Hugo]