The Waste Land - T.S. Eliot (1922)

Moeilijk werk in dat het zo hermetisch volgebouwd is met literaire verwijzingen dat het gedicht zelf niet eens zo interessant is om te lezen. Hier heb ik het zeldzame geval meegemaakt dat de uitbreidde interpretatie van de vertaler, Paul Claes, mij meer in de ban hield dan het eigenlijke gedicht. Toch zo´n werk dat je in ieder geval eens gelezen moet hebben, zeker voor de liefhebbers van de Dark Tower- serie van Stephen King.

In de film The Shape of Water zagen we eerder dit jaar water in talloze verschijningsvormen door het verhaal verweven. Badkamers en openbare toiletruimtes vormen decors voor belangrijke scènes, regen, een omvallend glas water, dweilende schoonmaaksters; er is niet te ontkomen aan de levensader die water is. Zelfs de destructieve kracht van water wordt even overwonnen, in een bijzondere liefdesscène. De vorm van de film is al even ongewoon voor een grote publieksfilm: een keur aan Hollywoodgenres wordt in herinnering geroepen. De Koude-Oorlogsthriller, de jaren-30-monsterfilm, ouderwetse science fiction, musical, de geluidloze film, sprookje: soepel schakelt het tussen stijlen en genres die we herkennen, terwijl het ontegenzeggelijk een eigen gezicht behoudt. Een overvolle film, die juist door zijn consequente aanpak toch nooit uit balans raakt.

Ik moest er aan denken toen ik The Waste Land weer eens herlas. Ook The Waste Land is zo’n potpourri van stijlen en referenties en ook The Waste Land staat bol van de verwijzingen naar water. De titel hint op de afwezigheid van water: droogte zal eveneens als thema vaak terugkeren in Eliots gedicht. Een droogte die verwijst naar de staat van de moderne mens. Na een beeldende beschrijving van deze woestenij, wordt ook de verwoestende kracht van water aangestipt: “fear death by water”. In dit eerste gedeelte ook veel vruchtbaarheidssymboliek, waarbij de lente is als een wakker schudden uit de staat van droogte en dorheid:

“April is the cruellest month, breeding
Lilacs out of the death land (…)”

Kwamen er in het eerste gedeelte al enkele gespreksfragmenten voorbij, in het volgende deel waardeert Eliot o.a. een plat kroeggesprek op tot poëzie. Seks en voortplanting staan hier op gespannen voet met elkaar: “What you get married for if you don’t want children?”. De afstand tussen man en vrouw is in dit gedicht vaak fysiek en staat een hoger ideaal van liefde in de weg. Dat zien we niet alleen in deze dialoog over een vrouw wiens man uit het leger (WO I?) terugkeert, maar o.a. ook in een Wagnercitaat (Tristan und Isolde) en het in het derde gedeelte mechanisch uitgevoerde overspel.

In het korte vierde gedeelte krijgt vergankelijkheid een gezicht door een beschrijving van de verdrinksdood waar eerder voor gewaarschuwd was. Het dode lichaam van Phlebas is door onderstromen ontdaan van het vlees. Het is een brug naar het laatste deel, waarin geestelijke vervulling centraal staat. Eerst wordt weer een berglandschap beschreven waarin de dorst naar water onvervuld blijft. Zo nijpend is de dorst, dat al snel een substituut als het geluid van water zou volstaan. Een donderslag kondigt regen aan, waarbij het geluid “DA” transformeert in het Datta, Dayadhvam en Damyata (give, sympathise, control) uit de Boeddhistische leer, een antwoord op de vertwijfeling en levensangst die in de eerdere delen geschetst werd.

Eliot laat een flink deel van de literatuurgeschiedenis voorbijkomen, met citaten van en verwijzingen naar o.a. Baudelaire, Shakespeare, Augustines en de Upanishads, soms onvertaald. Je zou het kunnen houden voor intellectuele opschepperij, maar het is vaak terloops, past thematisch goed en draagt bij aan de rijkdom aan stijlen die het gedicht bevat. In The Waste Land wordt voortdurend geswitched tussen antiek aandoende scenes en een hedendaagse setting. Soms lopen ze in elkaar over, zoals wanneer Teresias de ziener het overspel van een typiste becommentarieert, of als de verteller in Unreal City iemand als bondgenoot uit een antieke oorlog meent te herkennen.

Minder nog dan de referenties naar externe bronnen wordt het gedicht wat mij betreft gemaakt door de referenties binnen het gedicht. Kleine zinsneden slaan vaak weer terug op eerdere en eindeloos zijn de terugkerende motieven, vaak zo verstopt dat ze je pas na vele malen lezen opvallen. Daarnaast is het gedicht zowel visueel als auditief heel sterk. Lezen van The Waste Land voelt haast als het kijken naar een abstracte film, waarin krachtige beelden elkaar zonder direct duidelijk verband opvolgen.

Maar The Waste Land heb ik inmiddels beduidend vaker geluisterd dan gelezen. Geluisterd in de vorm van Eliot die het met licht verkouden stem voorleest. Vermoedelijk moet poëzie over het algemeen bij voorkeur beluisterd worden, en dat geldt zeker voor The Waste Land. Het ritme en de verklanking luistert bijzonder prettig, terwijl er best wat gezondigd wordt tegen wat (toentertijd althans) nog als smaakvol zal hebben gegolden. Te pas en te onpas worden woorden herhaald. Driemaal het woord ‘hyacinth’ in drie zinnen oogt niet fraai, maar in de spreektaal waarin het fragment vervat is, werkt het toch. Nog extremer zijn de dialogen die zenuwachtigheid uitdrukken (voor het juiste ritme: snel achter elkaar uitspreken):

“My nerves are bad tonight. Yes, bad. Stay with me.
Speak to me. Why do you never speak? Speak.
What are you thinking of? What thinking? What?”

Verder viel me nu op hoeveel geluiden in het gedicht verweven zitten, zodat je haast wel gedwongen wordt het hardop te lezen of te luisteren. Van de roep van een nachtegaal, haangekraai en donderslagen tot het geluid van een vogeltje waarvan de zang op het druppelen van water lijkt. En zo komt ook het motief van water in ongedachte vormen steeds weer terug.

Ik hoop dat de potentiële lezer zich niet laat afschrikken door het zogenaamde hermetische karakter van dit werk, een aantijging die ik vaak, jammerjammerjammer, ook hoor met betrekking tot Rilke.
Vrees niet! Dit is Poëzie en draait in de eerste plaats rond taaltaaltaal, begrip moet hier buigen voor Het Sublieme. Laat die lijnen dus maar slingeren, slijpen en slenteren in je hoofd.

Het is allemaal wel leuk om te achterhalen waar dit woord (Rimbaud?), deze zin (Wagner?), of die uitdrukking (Dante?) vandaan komen, uiteindelijk draait het om de onuitputtelijke zeggingskracht van dit werk.

Er is bij De Bezige Bij een nieuwe vertaling door Paul Claes verschenen:

Het barre land - T.S. Eliot - De Bezige Bij - debezigebij.nl

Het prachtig vormgegeven boek heb ik al in de etalage van de boekwinkel zien staan. Ik heb me (voorlopig) kunnen inhouden... iets voor de komende winter.

Hier een interessant (en diepgravend) artikel van Onno Kosters:

https://www.tijdschrift-filter.nl/jaargangen/2007/144/een-ru%C3%AFne-die-staat-als-een-huis-3-16/

April is de grimmigste maand, hij wekt
Seringen uit het dode land, vermengt
Herinnering en verlangen, port
Lome wortels op met lenteregen.
De winter hield ons warm, hulde
De aarde in vergetele sneeuw, voedde
Een restje leven met verdorde knollen.

Ik moet dit nog eens herlezen, zie ik. Ouder, rijper en (vermoedelijk) wijzer.

Nou, dit was me er één. Bij uitstek ook zo'n werk waar het boeiender is om over te lezen dan om het werk zelf te lezen. Al is het maar dat ik het knapper vind uit deze wirwar iets van betekenis te halen dan om die wirwar te bedenken en neer te pennen. Tijdens het lezen zelf zitten er wel enkele aardige momenten in maar het is al met al zo'n brij van flarden tekst die niet direct te begrijpen zijn (en zonder echt onderzoek of stevige kennis ook nooit te begrijpen zullen zijn) waardoor het leesplezier behoorlijk daalde. Dan moet ik het puur van de klank van de woorden hebben, van beelden die in die flarden worden opgeroepen en van sfeer om er nog van te kunnen genieten. Al die punten zijn dan onvoldoende aanwezig.

Ik heb het gedicht tweemaal gelezen. Eerst in het Nederlands om in ieder geval geen taalbarrière te hebben in het begrijpen van de tekst, daarna in het Engels en al luisterend naar de schrijver zelf die voorleest. Dat was wel een meerwaarde om in zijn tempo en intonatie mee te gaan. Dan klinkt het allemaal ook best mooi hoewel ook dan ergens halverwege mijn interesse wel vervloog. 2,5*.