Schachnovelle - Stefan Zweig (1942)

Een schaakpartij tussen een autistisch natuurtalent en iemand die tot gek worden schaakpartijen heeft bestudeerd.
Uiteindelijk gaat het om het verslaan van een tegenstander door zijn zwakke plek te vinden.

intrigerend! Aan boord van een passiegierschip bevindt zich schaakkampioen Czentovic. Deze Czentovic is een onbeschaafde ongeletterde vrekkige boerenzoen. (prototype van een succesvol winner, koel en berkenend) De geheimzinnige sympathieke medepassagier die op duikt is Dr. B (Dr. B is een gecultiveerd en misschien wel overgevoelig mens) die door de duitsers was opgepakt (de Gestapo) en een jaar lang in totale afzondering heeft moeten doorstaan. Na van zijn verhoorders een schaakboek te hebben ontvreemd leert die tijdens deze gevangenschap in een poging zijn geest scherp te houden de schaakpartijen uit dit boek uit zijn hoofd. Daarna besluit hij zich met de paradox bezig te houden om tegen zichzelf te gaan schaken. Zo doende ontwikkeld die zichzelf ongemerkt en onbedoeld tot meersterschaker. Dit ontwikkeld zich in de gevangenschap tot een overlevingsstratagie maar eindigd in een persoonlijke catatrofe. Aan boord van het schip komt het tot een confrontatie tussen de twee schakers. Deze strijd heeft een diepere dimensie. De twee schakers symboliseren de figuren van die tijd. Het Nazi duitsland en het vrije westerse wereld. De confrontatie tusssen de twee spelers symboliseerd de botsing tussen bruutheid en beschaafdheid. Een klassieker die je gewoon gelezen moet hebben!

Weer een heel ander type verhaal dan het SF boek dat ik hiervoor las, maar niet minder intrigerend. Het pakt me direct en eigenlijk kan ik het maar moeilijk wegleggen, ware het niet dat het al een tijd voorbij middernacht is...

Alles is gezegd.

Sterk boek inderdaad, fijn geschreven en vanaf het eerste mooment een onmsikenbare spanning. Wel vond ik de plot verder iets te karig en voorspelbaar om echt de klassieke status te krijgen; ik vind het meer een uiterst geslaagde vingeroefening dan een boek dat me heel lang bij zou blijven. Al kreeg ik wel meteen zin om weer een potje te gaan schaken.

Ja, inderdaad en dat heb ik laatst na jaren ook nog eens gedaan. Grote flater bij de openingszetten maar me daarna weer terug in het spel kunnen brengen. Uiteindelijk op een eervol gelijkspel besloten, ook omdat rond ons het alcohol gehalte voor leukere taferelen zorgde.

Spannende novelle, die je in een paar pagina's de schaakwereld binnentrekt. Via een naamloze hoofdpersoon worden de verhalen vertelt van twee schaakmeesters die elkaar treffen op een schip. Beide hebben een nogal onorthodoxe achtergrond, die de uiteindelijke confrontatie op het bord des te meer lading geeft. Daarom een knap boekje, waarin Zweig bewijst dat het best mogelijk is in 90 pagina's een krachtig verhaal neer te zetten.

Interessant boekje dit, dat voorkomt op menige lijst van klassiekers. Het weet in korte tijd (mijn exemplaar telde 88 pagina's) zeer te boeien door de effectieve opbouw.
De schrijfstijl is zeer precies en ik vond het prettig leesbaar. Mooi geconstrueerde zinnen die perfect liepen en toch geen woord te veel hadden. Het deed mij denken qua zorgvuldige formulering aan Italo Svevo's 'Bekentenissen van Zeno', hoewel de laatste veel ironie gebruikt. In de novelle van Zweig vond ik weinig humor. Wel zijn de belangrijkste karakters voldoende uitgewerkt om voor het korte verhaal functioneel te zijn. Het is ook knap dat het ook voor leken goed te volgen is. Ik weet niets van schaken, maar op geen enkel moment ontstaat een afstand tot het verhaal.
De novelle is een soort raamvertelling, want het grootste deel van het verhaal wordt ingenomen door de vertelling van een voor het verhaal bepalende gebeurtenis door een van de hoofdpersonages. Dit is een voor hem traumatische gevangenneming door de Gestapo. Tijdens zijn gevangenschap heeft hij zichzelf om de tijd te verdrijven een boekje met schaakwedstrijden volledig eigen gemaakt. Het wordt een obsessie voor hem. Om in zijn eigen gedachten schaak tegen zichzelf te spelen voelt hij zich genoodzaakt een splitsing in zijn bewustzijn te bewerkstelligen, waarbij hij twee geesten probeert te creeren die onafhankelijk tegen elkaar schaken.
Dit is mooi beschreven, maar voor iemand met enige kennis van de psychologie niet al te geloofwaardig. In dit verband is het interessant te weten dat Zweig bevriend was met Freud, en dat Freud in 1940 heeft geschreven over mentale splitsing; enige jaren voordat de novelle van Zweig verscheen. Een kenmerk van splitsing is dat het ene deel van de geest of persoonlijkheid helemaal geen weet heeft van het bestaan van het andere deel. Dit beschrijft hij knap, maar waar hij meermaals rept van een wedijver en competitie met zijn andere Ik verliest het enige geloofwaardigheid.
Maar dit is slechts een kleine kritische kanttekening bij een zeer geslaagd boekje dat de moeite van het lezen meer dan waard is.

Klein boekje, dat de psychologie van het schaakspel doortrekt tot grote, prikkelende gedachten. Zoals dr. B, die in gevangenschap uit radeloosheid tegen zichzelf is gaan schaken. Daarin echter tegen de beperking van het menselijk brein is gelopen; men kan immers zijn gedachten niet opsplitsen in delen die onwetend van elkaar zijn. Omgekeerd daaraan maakt dit schaak tot een spel waarin het er om gaat zo goed mogelijk te vereenzelvigen met de gedachten van de tegenstander, om hem zo een stap voor te kunnen zijn. En zo is schaak iets wat zich in de toekomst afspeelt; 5, 6, 7 zetten verder dan wat op het bord staat. Beeldend beschreven in de finale partij tussen de twee meesters, waarin de toeschouwers slechts betekenisloze stellingen zien, waar de spelers stappen verder in de toekomst een spannend psychologisch gevecht leveren. Behalve in het psychologische en filosofische heeft Zweig ook oog voor het poëtische van schaak:

“Toen zette hij op de koningsvleugel pion h2-h4, precies zoals onze onbekende helper had voorspeld. En die fluisterde al opgewonden: 'De toren naar voren, de toren naar voren, dan moet hij eerst zijn pion dekken. Maar dat zal hem niets helpen! U slaat, zonder zich iets van de vrije pion aan te trekken, met het paard c3-d5, en het evenwicht is weer hersteld. Alle druk naar voren, in plaats van verdedigen!' “.

Prachtig toch?

Bijzonder boek met dito personages. Geweldig geschreven ook. De waanzin van Dr. B en zijn obsessieve schaken zijn uitermate overtuigend en een tikje confronterend voor schrijver dezes verbeeldt. Want ik voel mij enigszins een lamzak in het besef dat iemand in 2 jaar met een hoop discipline het tot het niveau van een schaakgrootmeester brengt.

Als documentatie bij de biografie en psychologische analyse van Stefan Zweig lijkt deze novelle mij heel erg belangrijk en interessant, maar als roman op zich stelde het werk me wat teleur: ééndimensionaal, voorspelbaar, doorzichtig, repetitief, humorloos, onwaarschijnlijk, inconsistent...