Schachnovelle - Stefan Zweig (1942)

Een schaakpartij tussen een autistisch natuurtalent en iemand die tot gek worden schaakpartijen heeft bestudeerd.
Uiteindelijk gaat het om het verslaan van een tegenstander door zijn zwakke plek te vinden.

intrigerend! Aan boord van een passiegierschip bevindt zich schaakkampioen Czentovic. Deze Czentovic is een onbeschaafde ongeletterde vrekkige boerenzoen. (prototype van een succesvol winner, koel en berkenend) De geheimzinnige sympathieke medepassagier die op duikt is Dr. B (Dr. B is een gecultiveerd en misschien wel overgevoelig mens) die door de duitsers was opgepakt (de Gestapo) en een jaar lang in totale afzondering heeft moeten doorstaan. Na van zijn verhoorders een schaakboek te hebben ontvreemd leert die tijdens deze gevangenschap in een poging zijn geest scherp te houden de schaakpartijen uit dit boek uit zijn hoofd. Daarna besluit hij zich met de paradox bezig te houden om tegen zichzelf te gaan schaken. Zo doende ontwikkeld die zichzelf ongemerkt en onbedoeld tot meersterschaker. Dit ontwikkeld zich in de gevangenschap tot een overlevingsstratagie maar eindigd in een persoonlijke catatrofe. Aan boord van het schip komt het tot een confrontatie tussen de twee schakers. Deze strijd heeft een diepere dimensie. De twee schakers symboliseren de figuren van die tijd. Het Nazi duitsland en het vrije westerse wereld. De confrontatie tusssen de twee spelers symboliseerd de botsing tussen bruutheid en beschaafdheid. Een klassieker die je gewoon gelezen moet hebben!

Weer een heel ander type verhaal dan het SF boek dat ik hiervoor las, maar niet minder intrigerend. Het pakt me direct en eigenlijk kan ik het maar moeilijk wegleggen, ware het niet dat het al een tijd voorbij middernacht is...

Alles is gezegd.

Sterk boek inderdaad, fijn geschreven en vanaf het eerste mooment een onmsikenbare spanning. Wel vond ik de plot verder iets te karig en voorspelbaar om echt de klassieke status te krijgen; ik vind het meer een uiterst geslaagde vingeroefening dan een boek dat me heel lang bij zou blijven. Al kreeg ik wel meteen zin om weer een potje te gaan schaken.

Ja, inderdaad en dat heb ik laatst na jaren ook nog eens gedaan. Grote flater bij de openingszetten maar me daarna weer terug in het spel kunnen brengen. Uiteindelijk op een eervol gelijkspel besloten, ook omdat rond ons het alcohol gehalte voor leukere taferelen zorgde.

Spannende novelle, die je in een paar pagina's de schaakwereld binnentrekt. Via een naamloze hoofdpersoon worden de verhalen vertelt van twee schaakmeesters die elkaar treffen op een schip. Beide hebben een nogal onorthodoxe achtergrond, die de uiteindelijke confrontatie op het bord des te meer lading geeft. Daarom een knap boekje, waarin Zweig bewijst dat het best mogelijk is in 90 pagina's een krachtig verhaal neer te zetten.

Interessant boekje dit, dat voorkomt op menige lijst van klassiekers. Het weet in korte tijd (mijn exemplaar telde 88 pagina's) zeer te boeien door de effectieve opbouw.
De schrijfstijl is zeer precies en ik vond het prettig leesbaar. Mooi geconstrueerde zinnen die perfect liepen en toch geen woord te veel hadden. Het deed mij denken qua zorgvuldige formulering aan Italo Svevo's 'Bekentenissen van Zeno', hoewel de laatste veel ironie gebruikt. In de novelle van Zweig vond ik weinig humor. Wel zijn de belangrijkste karakters voldoende uitgewerkt om voor het korte verhaal functioneel te zijn. Het is ook knap dat het ook voor leken goed te volgen is. Ik weet niets van schaken, maar op geen enkel moment ontstaat een afstand tot het verhaal.
De novelle is een soort raamvertelling, want het grootste deel van het verhaal wordt ingenomen door de vertelling van een voor het verhaal bepalende gebeurtenis door een van de hoofdpersonages. Dit is een voor hem traumatische gevangenneming door de Gestapo. Tijdens zijn gevangenschap heeft hij zichzelf om de tijd te verdrijven een boekje met schaakwedstrijden volledig eigen gemaakt. Het wordt een obsessie voor hem. Om in zijn eigen gedachten schaak tegen zichzelf te spelen voelt hij zich genoodzaakt een splitsing in zijn bewustzijn te bewerkstelligen, waarbij hij twee geesten probeert te creeren die onafhankelijk tegen elkaar schaken.
Dit is mooi beschreven, maar voor iemand met enige kennis van de psychologie niet al te geloofwaardig. In dit verband is het interessant te weten dat Zweig bevriend was met Freud, en dat Freud in 1940 heeft geschreven over mentale splitsing; enige jaren voordat de novelle van Zweig verscheen. Een kenmerk van splitsing is dat het ene deel van de geest of persoonlijkheid helemaal geen weet heeft van het bestaan van het andere deel. Dit beschrijft hij knap, maar waar hij meermaals rept van een wedijver en competitie met zijn andere Ik verliest het enige geloofwaardigheid.
Maar dit is slechts een kleine kritische kanttekening bij een zeer geslaagd boekje dat de moeite van het lezen meer dan waard is.

Klein boekje, dat de psychologie van het schaakspel doortrekt tot grote, prikkelende gedachten. Zoals dr. B, die in gevangenschap uit radeloosheid tegen zichzelf is gaan schaken. Daarin echter tegen de beperking van het menselijk brein is gelopen; men kan immers zijn gedachten niet opsplitsen in delen die onwetend van elkaar zijn. Omgekeerd daaraan maakt dit schaak tot een spel waarin het er om gaat zo goed mogelijk te vereenzelvigen met de gedachten van de tegenstander, om hem zo een stap voor te kunnen zijn. En zo is schaak iets wat zich in de toekomst afspeelt; 5, 6, 7 zetten verder dan wat op het bord staat. Beeldend beschreven in de finale partij tussen de twee meesters, waarin de toeschouwers slechts betekenisloze stellingen zien, waar de spelers stappen verder in de toekomst een spannend psychologisch gevecht leveren. Behalve in het psychologische en filosofische heeft Zweig ook oog voor het poëtische van schaak:

“Toen zette hij op de koningsvleugel pion h2-h4, precies zoals onze onbekende helper had voorspeld. En die fluisterde al opgewonden: 'De toren naar voren, de toren naar voren, dan moet hij eerst zijn pion dekken. Maar dat zal hem niets helpen! U slaat, zonder zich iets van de vrije pion aan te trekken, met het paard c3-d5, en het evenwicht is weer hersteld. Alle druk naar voren, in plaats van verdedigen!' “.

Prachtig toch?

Bijzonder boek met dito personages. Geweldig geschreven ook. De waanzin van Dr. B en zijn obsessieve schaken zijn uitermate overtuigend en een tikje confronterend voor schrijver dezes verbeeldt. Want ik voel mij enigszins een lamzak in het besef dat iemand in 2 jaar met een hoop discipline het tot het niveau van een schaakgrootmeester brengt.

Als documentatie bij de biografie en psychologische analyse van Stefan Zweig lijkt deze novelle mij heel erg belangrijk en interessant, maar als roman op zich stelde het werk me wat teleur: ééndimensionaal, voorspelbaar, doorzichtig, repetitief, humorloos, onwaarschijnlijk, inconsistent...

Boeiende novelle met twee portretten van twee personen er nog gratis bij, al vond ik de eerste sterker geschreven dan die van de geheimzinnige passagier. Wel een leuk sfeertje zo op die boot en het boek is ook met een zekere zekerheid en autoriteit geschreven wat het boek voor mijn gevoel ook wat gewicht geeft, ondanks de geringe lengte. Nu wel, veel goeds maar het voelt niet als een echt topboek. Zeker richting het einde sleepte het wat. Dus 3,5*.

Een meeslepend en intrigerend verhaal dat erg knap geschreven is. Zweig gebruikt deze fascinerende denksport om een schitterende (psychologische) strijd tussen twee titanen te beschrijven. Hun partij is evenals het spel zelf eerder een medium al zijn de referenties aan het spel bijzonder leuk om te lezen als schaakliefhebber: de partij van Aljechin tegen Bogoljoebov (die ik zelf niet ken) of het heel herkenbare verlies van de jonge Czentovic in de schaakclub tegen de 'Siciliaanse Verdediging' omdat hij de nuances van die opstelling nog niet kent; welke beginnende schaker is niet ooit eens bikkelhard onderuit gegaan tegen deze verdediging? Zelf vond ik de beschrijving door de verteller nog het herkenbaarst: schaken; laten we het ontspannend houden Al blijven er natuurlijk niet veel opties over als je noch een natuurlijke aanleg, noch het bezeten doorzettingsvermogen ervoor hebt. De historische verwijzingen en de filosofisch-existentialistische insteek zijn de literaire kers op de taart.

1) Prachtige novelle, in een mooie, zeer goed leesbare stijl, waardoor het zo uit is! En dan toch zo'n compleet en gedetailleerd verhaal! Ongelooflijk goed gedaan; ergens wel jammer dat het dan zo vlug uit is…

2) Ik heb de vertaalde versie uit de reeks ‘Verboden boeken’ van de Volkskrant. Leek me gezien de inhoud wel logisch, dat deze verboden zou zijn; totdat ik zag dat in mijn exemplaar als eerste druk een uit 1942 met als uitgeverij ‘Fischer Verlag’ werd genoemd. Dat vond ik wel zeer vreemd: zo’n beroemde uitgeverij die zo’n gevoelig boekwerk uit zou geven ten tijde van het nazibewind? Dan konden alle exemplaren gelijk de boekenbrandstapel op. Dat blijkt dus een foutje te zijn; het is, in het Duits, in het zelfverkozen Braziliaanse ‘ballingschap’ van Zweig in het naburige Argentinië uitgegeven, zoals hierboven aan de boekpagina ook te zien is. Maar ik had BoekMeter niet bij me op vakantie

3)
Ik ben in de bovenstaande berichten, op dit bericht na, nog niet in detail zulks tegengekomen, noch elders (of ik zoek/lees niet goed genoeg): Trekken meerdere lezers tevens de volgende gelijkenissen / beeldspraak?
De Slavische wereldkampioen regeert, zoals de nazi’s aan de macht zijn; de Oostenrijker is bescheiden, wint aanvankelijk, maar moet het toch ontgelden, gek gemaakt en wegvluchtend op het eind, zoals Zweig uiteindelijk vluchtte voor de nazi’s. De wereldkampioen is onbehouwen, niet intellectueel, is slechts uit op geldelijk gewin, en gaat alle gesprekken die zijn gebrek aan intellect zouden aantonen uit de weg; dit in tegenstelling tot de intellectuele Oostenrijkse tegenstander. Net zoals dat de nazi’s boeken verbrandden / 'niet lazen', geen tegenspraak duldden. Misschien dat de Oostenrijker niet per se Zweig is, maar gewoon de nationalistische, monarchistische tegenstanders van de nazi’s in Oostenrijk in het algemeen verbeelden moet. Grappig dat de Engelse vertaling 'The Royal Game' heet, aangezien je de strijd van monarchisten tegen de nazi's dus in het spelverloop verbeeld kunt zien.
Ik vond dat interessante parallellen, en heel mooi subtekstueel gedaan!
Maar waarschijnlijk zeg ik niets nieuws hiermee; ik denk dat dit werk al behoorlijk geanalyseerd is door velen!

Schaken is een denksport die zich afspeelt binnen het beperkte terrein van vierenzestig velden, maar waar een menselijke geest helemaal in op kan gaan. Sommige topschakers waren excentrieke persoonlijkheden.

Twee uitmuntende schakers hebben een heel verschillende achtergrond. De ene is een idiot savant: iemand met een eilandje van intelligentie. Voor de andere was de studie van het schaakspel een overlevingsstrategie tijdens een traumatische ervaring. In een centrale monoloog onthult hij z’n verleden. Hij bevindt zich op de grens van genialiteit en waanzin.

Het omkaderende verhaal speelt zich af op een schip van New York naar Buenos Aires. De ik-verteller is een Jan met de pet die de verbinding vormt tussen de lezer en de twee schaakgenieën.

Stefan Zweig was een Oostenrijkse jood die na de Anschluss z’n land ontvluchtte. Inspiratie voor deze novelle vond hij tijdens z’n eigen zeereis naar Brazilië, waar hij kort na deze publicatie samen met z’n vrouw zelfmoord zou plegen.