Catch-22 - Joseph Heller (1961)

Knap opgezet.. door middel van 'cirkels' worden dezelfde gebeurtenissen (met steeds een klen beetje meer) verteld vanuit het perspectief van steeds andere personages.

Het is een zooitje... kolonels en generaals die uit zijn op eigen glorie, elkaar dwarsbomen, vrijwillig gevaarlijke missies op 'zich' nemen. De kapelaan laat over zich heen lopen, twijfelt aan alles (behalve het visioen van de blote man... ) en wordt er door de CID van beschuldigt Washington Irving (of andersom?) te zijn. Degene die verantwoordelijk is voor het eten en drinken van de manschappen neemt de gelegenheid te baat om zich extreem te verrijken en bombardeert daartoe zelfs de eigen basis. Vrouwen spelen de hoer en meer niet. Een piloot van vijftien, een piloot die elke missie wordt neergeschoten, een piloot die alleen maar het gevaar wil opzoeken, enz. enz. En zo kan ik nog wel even doorgaan.

Catch-22 wordt regelmatig toegepast:
There was only one catch and that was Catch-22, which specified that a concern for one's safety in the face of dangers that were real and immediate was the process of a rational mind. Orr was crazy and could be grounded. All he had to do was ask; and as soon as he did, he would no longer be crazy and would have to fly more missions. Orr would be crazy to fly more missions and sane if he didn't, but if he was sane he had to fly them. If he flew them he was crazy and didn't have to; but if he didn't want to he was sane and had to.

Je moet het boek lezen om te ervaren hoe het is... hoe de schijnbare repetitie je toch steeds weer pakt; hoe Yossarian uiteindelijk... nee, dat vertel ik niet.

Wat een indrukwekkend boek! Dat had ik totaal niet verwacht toen ik net begon te lezen. Door het ontbreken van een inleiding kom je meteen midden in het verhaal terecht, en bepaalde gebeurtenissen worden zó beschreven dat je het gevoel krijgt dat er enige voorkennis vereist is om het te kunnen volgen. Ook de fragmentarische vertelstijl was in het begin even storend. Maar na een bladzijde of zestig raakte ik er aan gewend, en kon ik me echt in het verhaal gaan verdiepen.

Er is niet echt sprake van een herkenbare verhaallijn; alles loopt kriskras door elkaar, nu en dan afgewisseld door bizarre anekdotes over een van de vele personages.
De toon van het verhaal is vanaf het begin absurdistisch en surreëel. In zulke mate dat je op sommige momenten even vergeet dat het zich allemaal tijdens de oorlog afspeelt. Toch wordt de sfeer langzaam maar zeker grimmiger.

En natuurlijk levert het boek ook nog een aantal memorabele citaten op.

"...Let somebody else get killed."
"But suppose everybody on our side felt that way."
"Then I'd certainly be a damned fool to feel any other way. Wouldn't I?"

Het idee om de waanzin van de oorlog aanschouwelijk te maken door de absurde logica in Catch-22 is hoogst origineel. Joseph Heller creëerde een aantal onvergetelijke personages in een door elkaar gehaalde verhaalstructuur. Het geheel is prikkelend en aanstekelijk. Lachen troef!

Naar het einde toe wordt de teneur van het boek donkerder en in de zwaarte is Heller minder glansrijk dan in de lichtheid van het begin. Soms had ik de indruk dat dezelfde basisingrediënten wat teveel werden uitgebuit, maar vervelen doet het eigenlijk nooit...

Voor de humor, de heel eigen sfeer en de vlotte tekst: lezen!

Ondanks een fundamenteel gebrek aan structuur, of juist omwille van de grote chaos, is ‘Catch-22’ een van de meest ge(s)laagde absurde romans ooit. Heller lapt – bij wijze van spreken - alle regels omtrent opbouw, chronologie of karakterontwikkeling aan zijn laars in wat uiteindelijk een bruisende opeenstapelingen van hoogst bizarre voorvallen is.

Yossarian, een gek omringd door nog grotere gekken, vormt het enige houvast, en vanuit zijn standpunt hekelt Joseph Heller onverbloemd het hele militaire systeem. Toch blijft de algemene gezindheid die van onwaarschijnlijke situatiehumor: misschien niet constant van het hoogste niveau, maar verbazingwekkend inventief - met slechts een handjevol ingrediënten goochelt Heller immers 450 bladzijden lang!
3,75*

Ik vond het niet zo fantastisch als ik had gehoopt en had gedacht. Ik had sowieso meer structuur verwacht of zo. ik heb het boek geluisterd, misschien dat het daar wel aan lag, maar het boek kon mijn aandacht niet vasthouden. Het is wel bizar/grappig enzo en ook wel heel zwart, maar echt goed wordt het steeds net niet... Het einde vond ik dan weer wel briljant gevonden, dus uiteindelijk 3,5 ster* (voor mijn gevoel had dit minimaal 4,5* moeten zijn. Wie weet moet ik hem nog maar eens lezen over een paar jaar )

Catch-22 staat al jaren op mijn verlanglijst maar mag nu eindelijk op de stapel ‘uitgelezen boeken’. Het valt niet mee om een recensie van dit boek te schrijven, het is namelijk een erg onorthodox werk. Vlak na WOII stoorde Joseph Heller zich aan recent gepubliceerde Amerikaanse oorlogsboeken die hem nauwelijks konden bekoren. Als reactie daarop schrijf hij deze bizarre, humoristische roman die opvalt door haar aparte schrijfwijze.

Feitelijk gebeurt er niet heel veel: een troep Amerikaanse soldaten is rondom de Italiaanse kust opgetrommeld om de Duitsers te bombarderen. Ondertussen groeit er vooral aversie tegen de legerleiding. Een soortgelijk plot vormde de blauwdruk van Georges Mandels ‘The Wax Boom’ uit 1962. Hoewel Heller deze roman verslond, is deze totaal in de vergetelheid geraakt.

Terug naar Catch-22: de sterke punten van het boek zijn de informele (schrijf)stijl en de absurde humor. Maar hoewel dit soort elementen mij in films wel weten te charmeren, valt het niet mee om 475 pagina’s door te spitten. In zekere zin is Catch-22 vergelijkbaar met A Clockwork Orange maar dat boek is veel directer, bondiger en duidelijker. Heller verdient een pluim voor zijn originele stijl maar verzuimd erin om het boek écht aangrijpend te maken. Hiervoor zijn de personages te bot en de situaties te surrealistisch.

3.5*

Als je gek bent, wil je aan de oorlog deelnemen en zou je eigenlijk niet mogen vliegen.
Als je mentaal gezond bent, wil je niet aan de oorlog deelnemen en moet je blijven vliegen.

Als deze openingszin je kan bekoren, is Catch-22 zeker een boek voor jou. Bovendien heeft het nog heel wat meer in zijn mars. Milo Minderbinder en zijn economische oorlogsmachine tonen je bijvoorbeeld perfect aan wat er vandaag - 60 jaar later!! - schort met de economie. Goederen aan een lagere prijs verkopen dan je ze inkoopt en toch glashelder beweren dat je winst maakt, geniale vondst.

Ook op andere vlakken is dit een heerlijk absurd boek, waar veel te veel personages rondlopen om het overzichtelijk te houden. Laat dat je echter niet weerhouden om te genieten. Gewoon lezen, de auteur slaagt er wonderwel in om het steeds begrijpelijk te houden. Het verhaal laat zich dan ook iet of wat als aaneen geweven kortverhalen lezen, maar ook dat stoort niet.

Toch één puntje van kritiek is het einde. De verwachtingen waren hier hooggespannen, hoe laat je zoiets eindigen? En dat einde raakt me niet en doet me als "laten we het achter de rug hebben". Een gevoel dat ik ook als lezer de laatste pakweg 50 pagina's. Vandaar dat ik me volmondig achter de algemene score voor dit topwerk schaar. 4*