El Reino de Este Mundo - Alejo Carpentier (1949)

De schrijver die het concept van `magisch realisme´ theoretiseerde en daarmee later schrijvers als Márquez en Borges zou beïnvloeden. Historisch gezien is het dus een interessant werk, maar inhoudelijk is het ook bijzonder hoe het de laatste stuiptrekkingen van het kolonialisme in beeld brengt.

Uit dit boek komt een intens cynisch mensbeeld naar voren, waarbij iedereen - kolonisator of voormalig onderdrukte- uiteindelijk zwicht voor de bijna seksuele verleiding van macht en onderdrukking van anderen. Er wordt dan ook volop gemarteld, gemoord en verkracht. Die overkill aan excessieve narigheid is confronterend en intens, maar het maakt ook dat het choquerende effect ervan uiteindelijk een beetje verloren gaat. Ook zijn er net iets teveel verschillende perspectieven voor een klein boekje als dit, waarmee de verhaallijnen aanvoelen alsof ze van de hak op de tak springen.

Toch zijn er twee geniale passages die laten zien wat Carpentier in huis heeft. Dan doel ik op de executie van de slavenopstandsleider en de zelfmoord van Henri Cristophe . Het zijn allebei momenten waarbij de suspense snijdend is en de uiteindelijke climax mij raakte. Alleen al daarom zou je het eens een kans moeten geven.

Het bericht van Donkerwoud zegt het wel zo'n beetje (hoewel je dat van die "laatste stuiptrekkingen van het kolonialisme" kan betwijfelen). Het koninkrijk van deze wereld is een korte maar krachtige roman die als het begin van het magisch-realisme wordt gezien en derhalve zeer Latijns-Amerikaans aanvoelt. Ook ik vond de verhaallijn wat rommelig maar individuele passages zijn zeker de moeite, en hoewel er veel ellende in voorkomt wordt dit zelden expliciet of grafisch beschreven. Ik citeer in spoilertags de passage waar de titel vandaan komt:

En nu begreep hij dat de mens nooit weet voor wie hij lijdt of hoopt. Hij lijdt en hoopt en zwoegt voor mensen die hij nooit zal kennen, en die zelf op hun beurt zullen lijden en hopen en zwoegen voor anderen die evenmin gelukkig zullen worden, want de mens zoekt altijd naar een geluk dat groter is dan voor hem werd weggelegd. De grootsheid van de mens zit echter in het feit dat hij beter wil zijn dan hij is, in het zichzelf opleggen van taken. In het Koninkrijk der Hemelen is geen grandeur te winnen, omdat daar een gevestigde hiërarchie bestaat. Het onbekende is onthuld, het bestaan is oneindig, opoffering is niet mogelijk, alles is rust en vreugde. Daarom kan de mens, gebukt onder lijden en plichten, prachtig temidden van zijn ellende, onder alle plagen in staat tot liefhebben, de grootsheid, de hoogste graad van menszijn, slechts vinden in het Koninkrijk van deze Wereld.

Genoeg redenen om meer van Carpentier te lezen.

Wat een wonder van compactheid is dit. De schaal is groots en ambitieus, maar Carpentier zet het allemaal weg in slechts 130 pagina’s. De hoofdstukjes zijn kort en staan in losse verbinding tot elkaar. Verhaallijnen zijn er daardoor niet echt, ze zijn van ondergeschikt belang. De roman is eerder gecomponeerd op thema’s en motieven die in allerlei gedaanten steeds maar terugkeren. Over gedaanten gesproken; gedaanteverwisseling is zo’n telkens terugkerend thema. We hebben de inheemse rebellenleider die verandert in allerlei dieren om uit handen van de plantagehouders te blijven. De oude man die wijselijk tot het besef komt dat een transformatie in een gans hem nog niet tot de gelijke van een gans maakt. Geestverschijningen. Maar ook minder magisch; de kok die zich opwerkt tot tirannieke koning. Pauline Bonaparte die later in het verhaal terugkeert in de verschijning van het beroemde beeld in de Villa Borghese. Zo’n scène in de Villa Borghese, waar een eenzame donkere man het witte marmer streelt, is dan weer een geweldige spiegeling van een scène eerder in het boek, wanneer juist Pauline de vreemdeling is en met haar lichaam diezelfde man in verleiding brengt.

Als er iets is wat de personages bindt, dan is het wel dat ze allemaal ontheemd zijn, ergens ronddwalen waar ze niet behoren te zijn. De kolonisten die nog lachwekkend vasthouden aan Europese gewoonten, de slaven voor wie Afrika een mythisch ‘over there’ is. Na de afschaffing van de slavernij en de revolutie raakt iedereen op drift. Het doet denken aan de uitspraak van Pascal dat alle ellende voortkomt uit het onvermogen van de mens om gewoon stil in een kamer te blijven zitten. De mens van Carpentier wil groter zijn dan hij is, en is bereid daar heel wat lijden voor te doorstaan. Maar waarvoor? Wat de mens nalaat zijn in The Kingdom of This World vooral een hoop ruïnes; de plantage verbrokkelt na afschaffing van de slavernij, het citadel is al bij bouw door schimmel overwoekert en zelfs het Romeinse Forum is door schapenkuddes overgenomen. Natuur lijkt dan de enige constante factor. Die verweeft Carpentier in al haar gedaanten zeer uitvoerig en beeldend door de scènes heen. Met een opvallende rol voor allerlei gedomesticeerde dieren, toonbeeld toch weer van menselijke heerszucht over de natuur.

Ik zou zo nog een paar alinea’s door kunnen gaan, over de rol van muziek valt nog veel te zeggen, over die van spiegels en spiegelingen in de verteltechniek, de religieuze elementen, de magie natuurlijk; het is een ontzettend rijk en veelzijdig boek, die haar kracht vooral ontleent aan de losse episodische structuur.

Ik ben het dan ook helemaal niet eens met de beweringen hierboven, als zou de verhaallijn rommelig zijn en van de hak op te tak springen. Dat is alleen zo als je het per sé als een lineaire narratief wil lezen, zoals we bij veel Westerse literatuur gewend zijn. De magisch realistische invloeden verraden al dat Carpentier ver weg wil blijven bij rationeel te begrijpen structuren. In een uitstekend voorwoord legt hij uit hoe hij in Haïti werd bevangen door de kracht van het magische, geaard in een diep geloof van de bevolking in het buitengewone. Iets dat we volgens hem in het Westen zelfs in onze folklore langzaamaan kwijt zijn geraakt. The Kingdom of This World is zijn poging dit gevoel voor ‘the marvelous real’ op te roepen. Missie geslaagd.