Laat ik voorop stellen dat ik nog nooit wat van de klassieke Russische literatuur gelezen heb. Een paar verhalen van Tchechov, dat is al. Ik ken de boeken niet die Grossman in dit meesterwerk zo veelvuldig eert en waarnaar hij vele malen verwijst. Toch zegt alles me dat Leven en Lot een waar meesterwerk is. Een boek met die typische Russische ziel waar zo vaak over gesproken wordt, een boek waar Grossman al zijn emotie ingelegd heeft.
Leven en Lot werd ''gearresteerd'' in 1961. Door KGB agenten werd het appartement van Grossman doorzocht en alles wat met het manuscript van Leven en Lot te maken had werd vernietigd. Voor Grossman voelde het alsof hem een zoon werd afgenomen, zo schreef hij later in een brief aan Chroetsjov die achterin het boek bijgesloten zit. Alles wat hij gedaan had, schreef Grossman, was geprobeerd eerlijk te zijn en echte personages te creëren. In 1980 verscheen Leven en Lot dan voor het eerst in Zwitserland, waar het naar toe was gesmokkeld door Semjon Lipkin, een vriend van Grossman. Grossman mocht dit niet meer meemaken, hij overleed in 1964 aan maagkanker.
Leven en Lot was waarschijnlijk één van de gevaarlijkste boeken voor de Sovjet Unie in de tijd dat Grossman het afmaakte. Niet omdat het een pure aanklacht is tegen het communisme. Niet omdat Stalin of Lenin belachelijk gemaakt worden. Wel omdat Grossman juist in die zo ontzettend belangrijke periode voor de Sovjet Unie, de slag om Stalingrad, illustreert op wat voor manieren de Sovjet Unie en Nazi-Duitsland met elkaar overeenkwamen. Hij was eerlijk en daarmee gevaarlijk.
Leven en Lot lezen is bijzonder. Niet alleen om de manier waarop alles met ongelooflijke scherpte beschreven wordt, geen detail wordt overgeslagen en zelfs de gedachten en twijfels van Stalin, Eichman en zelfs Hitler niet geschuwd worden. Maar vooral omdat je haast voelt hoeveel dit boek voor Grossman betekend heeft, en hoe bijzonder het is dat net dat ene manuscript van Leven en Lot de grens over gesmokkeld is en ons het voorrecht geeft om dit te lezen.
Het is natuurlijk even inkomen in dit boek, maarliefst negenhonderd pagina´s. Maar van begin af aan creeërt Grossman levensechte personages, die haast echt lijken te bestaan. Vanaf deel twee word je echt meegevoerd, en deel drie is haast meedogenloos. Grossman heeft een grote verwondering voor de menselijkheid die in iedereen zit. Goed of slecht, communist of fascist, boven alles blijft iedereen mens.
Leven en Lot speelt zich, zoals gezegd, af rond de Slag om Stalingrad maar is alleszins geen heroïsch verslag van de strijd die zich daar afspeelde. Als iemand aan me vraagt waar het boek over gaat is het enige oprechte antwoord dat ik dan kan geven: ''alles''. Filosofie, het nut van de wetenschap, de strijd tussen goed en kwaad, religie, vriendschap, liefde, niets wordt geschuwd. Alles speelt zich af rond de families Sjaposjnikov en Strum. Alle personages staan op een of andere manier met hun in verband. Het is haast een bouwwerk, een constructie, ongelooflijk hoe Grossman zijn web van personages weet te weven.
Het moge duidelijk zijn dat Leven en Lot een waar meesterwerk is, ongetwijfeld het beste boek dat ik in mijn jonge leventje heb mogen lezen. Ik raad het dan ook iedereen aan die maar een beetje houdt van Russische literatuur, of daar graag kennis mee willen maken.