Deutschstunde - Siegfried Lenz (1968)
Alternatieve titels: Duitse Les | Duits!
Duits
Psychologisch
398 pagina's
Eerste druk: Hoffmann und Campe,
Hamburg (Duitsland)
De roman, die de vorm heeft van een raamvertelling, speelt zich af in het jaar 1954. De hoofdpersoon van deze roman, de eenentwintigjarige Siggi Jepsen, verblijft in een jeugdgevangenis in de buurt van Hamburg. In de Duitse les wordt hem door zijn leraar de opdracht gegeven een opstel te schrijven over ‘de vreugden van de plicht’. Terugblikkend beschrijft Siggi zijn jeugd in een dorpje in het noorden van Duitsland. Centraal staat de relatie tussen zijn vader Jens Ole en diens jeugdvriend de schilder Max Nansen. Vader is politieagent en krijgt tijdens de oorlog de opdracht om een door de nazi's uitgevaardigd schilderverbod te handhaven. Hierdoor groeien de twee mannen steeds verder uit elkaar; de strijd werkt tot ver na de oorlog door en heeft een sterke invloed op de jongen die tussen de twee heen en weer geslingerd wordt.
Om met dat laatste te beginnen, moet ik allereerst zeggen dat dit geen zwaar boek is. Oorlog is weliswaar de achtergrond maar Deutchstunde gaat hoofdzakelijk over het conflict tussen twee mannen in een afgelegen kustgebied. Nansen de schilder, die vrijheid, menselijkheid en artistieke expressie representeert, contra Jepsen de politieman, die staat voor orde, plicht en kleingeestigheid. Dit kleine conflict wordt werkelijk op het scherpst van de snede gestreden. Het geeft in al z'n banaliteit iets weer van de waanzin van oorlog, en hoe mensen tegenover elkaar komen te staan.
De stijl noemde ik glashelder. Filmisch zouden sommigen zeggen. Lenz weet met zijn gewone taal ongewoon krachtige beelden en scenes op te roepen. Eén van de belangrijkste motieven van Deutschstunde is het landschap en de natuur van een kuststreek en het knappe is dat Lenz deze streek tot leven wekt zonder te overdrijven; z'n taal is precies en zuiver, en de lyriek zit hem niet in de woorden maar in datgene wat ermee wordt beschreven.
En dan is er nog de fenomenale compositie. Het vertelraam wordt gevormd door hoofdpersoon Siggi Jepsen terwijl die op z'n 21e in een jeugdgevangenis zit. Het hoofdverhaal is datgene wat deze Siggi als strafwerk produceert, een herinnering van z'n eigen jeugd. Lenz creëert hiermee ruimte en lucht; het perspectief versterkt het coming-of-age aspect en de structuur accentueert de subjectiviteit van de vertelling (hij doet dat zelfs nog explicieter door ook nog materiaal in te voegen vanuit de dissertatie van een pedagoog, die weer schrijft over de protagonist). Ik ben zelden zo'n effectieve raamvertelling tegengekomen. Je zou bijna kunnen zeggen dat het deze opzet is die Deutschstunde optilt van streekroman naar grote literatuur.
Zwaar is het boek niet. Maar soms wel heel indringend. De scene die me het meest ontroerde was die op het station, wanneer de schilder Nansen vlak na het einde van de oorlog zijn vriend Busbeck naar de trein brengt, terwijl op datzelfde moment een vrouw uit het dorp haar gewond geraakte echtgenoot weerziet. Hoe Lenz de ellende van de oorlog met zo'n klein detail in volle hevigheid weet te schetsen is ongelofelijk. Een andere scene die los het vermelden waard is, uitzonderlijk beeldend en ook zeer grappig, is die rond het sterfbed van de vrouw van de schilder.
Als je geluk hebt kom je eens per jaar zo'n boek tegen. Een meesterwerk.