Deutschstunde - Siegfried Lenz (1968)

Het was even zoeken naar een boek waarvan de letters groot genoeg zijn en dat enige inspanning waard is wanneer je even niet scherp ziet.
“Duitse Les” heeft royaal aan de verwachtingen voldaan

De hoofdpersoon Siggi Jepsen moet een opstel schrijven over “De vreugden der plicht” .
De plicht wordt in het boek van alle kanten belicht, de vreugde ervan staat ter discussie: plicht blijkt een obsessieve kant te hebben.
Het voornaamste thema is het conflict tussen plicht en loyaliteit. De periode die het boek beslaat, van 1944 tot 1954, laat daar uiteraard alle ruimte voor
Het klimaat en het landschap van Sleeswijk-Holstein worden prachtig beschreven, en daarbij de invloed die beide hebben op de bewoners.

Hoe zal ik de stijl omschrijven? Niet van humor ontbloot maar wel serieus, met vaak een ongebruikelijke keuze van woorden.

Het blijft toch een beetje wringen als een schrijver waarheid en fictie mengt.
De nazischilder Emil Nolde en de Duitse literatuur - Boeken - Knack.be

Alweer een Duits boek over de verwerking van de nazitijd? Lenz brengt de vraag “Hoe is dat allemaal mogelijk geweest?” op een breder vlak, zodat het verhaal los van de historische feiten nog belangrijk blijft en de hele kwestie van de individuele verantwoordelijkheid aan de orde stelt. Zijn beschrijvingen van de Duitse Waddenkust zijn prachtig en zijn analyses van de schilderijen van de schilder Nansen zijn zodanig dat ik op zoek ben gegaan naar afbeeldingen van de schilderijen van Emil Nolde, die model voor hem stond. Misschien zijn de beschrijvingen van het volksleven in dat geïsoleerde gebied wat te folkloristisch, maar de satire over de psychologen en de kunstliefhebbers is heel grappig. Heel de stijl van het boek zit ook vol van een soort ironie en afstandelijkheid. Het laatste deel beviel me minder, te veel uitleg.
Van de generatie Duitse schrijvers van na de oorlog, is Lenz volgens mij minder sterk dan Grass, maar hij zal waarschijnlijk langer doorleven dan Böll.

Böll lijkt me een schrijver die ooit, als de omstandigheden zich er voor lenen, herontdekt en hergewaardeerd zal worden. Van de drie is hij het meest uitgesproken, echte 'Trummerliteratur'.
Het oeuvre van Grass leunt, voor zover ik het ken, erg op Die Blechtrommel (wat dan ook een meesterwerk is).

Lenz is Deutschstunde, Grass is Die Blechtrommel, Böll is een heel oeuvre in prachtig gebruikte taal.

Eens in de zoveel tijd lees je een grote roman. Dit is er zo één. Deutschstunde verenigt een perfecte compositie met een glasheldere stijl en schitterende thematiek.

Om met dat laatste te beginnen, moet ik allereerst zeggen dat dit geen zwaar boek is. Oorlog is weliswaar de achtergrond maar Deutchstunde gaat hoofdzakelijk over het conflict tussen twee mannen in een afgelegen kustgebied. Nansen de schilder, die vrijheid, menselijkheid en artistieke expressie representeert, contra Jepsen de politieman, die staat voor orde, plicht en kleingeestigheid. Dit kleine conflict wordt werkelijk op het scherpst van de snede gestreden. Het geeft in al z'n banaliteit iets weer van de waanzin van oorlog, en hoe mensen tegenover elkaar komen te staan.

De stijl noemde ik glashelder. Filmisch zouden sommigen zeggen. Lenz weet met zijn gewone taal ongewoon krachtige beelden en scenes op te roepen. Eén van de belangrijkste motieven van Deutschstunde is het landschap en de natuur van een kuststreek en het knappe is dat Lenz deze streek tot leven wekt zonder te overdrijven; z'n taal is precies en zuiver, en de lyriek zit hem niet in de woorden maar in datgene wat ermee wordt beschreven.

En dan is er nog de fenomenale compositie. Het vertelraam wordt gevormd door hoofdpersoon Siggi Jepsen terwijl die op z'n 21e in een jeugdgevangenis zit. Het hoofdverhaal is datgene wat deze Siggi als strafwerk produceert, een herinnering van z'n eigen jeugd. Lenz creëert hiermee ruimte en lucht; het perspectief versterkt het coming-of-age aspect en de structuur accentueert de subjectiviteit van de vertelling (hij doet dat zelfs nog explicieter door ook nog materiaal in te voegen vanuit de dissertatie van een pedagoog, die weer schrijft over de protagonist). Ik ben zelden zo'n effectieve raamvertelling tegengekomen. Je zou bijna kunnen zeggen dat het deze opzet is die Deutschstunde optilt van streekroman naar grote literatuur.

Zwaar is het boek niet. Maar soms wel heel indringend. De scene die me het meest ontroerde was die op het station, wanneer de schilder Nansen vlak na het einde van de oorlog zijn vriend Busbeck naar de trein brengt, terwijl op datzelfde moment een vrouw uit het dorp haar gewond geraakte echtgenoot weerziet. Hoe Lenz de ellende van de oorlog met zo'n klein detail in volle hevigheid weet te schetsen is ongelofelijk. Een andere scene die los het vermelden waard is, uitzonderlijk beeldend en ook zeer grappig, is die rond het sterfbed van de vrouw van de schilder.

Als je geluk hebt kom je eens per jaar zo'n boek tegen. Een meesterwerk.

Ook die vrouw doet haar plicht, ze is loyaal aan haar aan flarden geschoten echtgenoot en stuurt haar oorlogsjarenminnaar de laan uit.

Ik heb dit altijd een geweldige uitspraak gevonden, en nog steeds, maar moet het er toch mee oneens zijn waar het Lenz betreft.

Ik moet maar eens op zoek naar Fundbüro - Siegfried Lenz (2003) denk ik

Of naar Das Feuerschiff - Siegfried Lenz (1960).

Het Lichtschip blijkt hier als een soort gevonden voorwerp in de kast te staan