Herinneringen van een Engelbewaarder - Willem Frederik Hermans (1971)

Herinneringen van een engelbewaarder speelt in de tijd dat de tweede wereldoorlog uitbreekt in Nederland en de dag dat Nederland capituleert. Het is een boek dat handelt over goed en kwaad, een thema dat terugkomt in verschillende motieven. Allereerst de officier van justitie die een misdaad begaat, ten tweede de vervolging van een journalist (wat de ene dag onder de Nederlanders goed is kan de volgende dag onder de Duitsers kwaad zijn) en ten derde de vertelsituatie van de de engel en de duivel.
Het tweede belangrijke thema in het boek is de totale chaos en ontreddering die ontstaat in het handelen en denken van de mensen als de oorlog is uitgebroken.
Door deze twee thema's te verbinden ontstaat er een verassend schaakspel in het denken van de hoofdpersoon, Alberegt, dat wordt gedomineerd door de engelbewaarder. Deze engelbewaarder zelf is echter ook niet helemaal vrij van chaos en een slecht goed/kwaad besef.
3,5*

Het verhaal is sterk, maar het perspectief van de engelbewaarder vind ik wat kunstmatig overkomen.

Mee eens, vandaar ook een voor Hermans-begrippen iets lagere score mijnerzijds.

Ik had het boek gekocht omdat het vertelperspectief me interessant leek en ik het gewend ben dat Hermans mooie werkjes schrijft. Helaas blijkt dit toch één van zijn minder goede oorlogsromans te zijn. Vergeleken met In de mist van het schimmenrijk (over een affaire tijdens de wereldoorlog) of De donkere kamer van Damokles (over een man met een geheimzinnige dubbelganger) is dit ver beneden het gebruikelijke niveau van Hermans.

Het verhaal is boeiend tot op zekere hoogte, maar de uitwerking is minder geslaagd. Het hoofdpersonage is gewoon oervervelend en de volkomen overbodige commentaren van diens beschermengel lijken eerder een manier om dit te verbergen. Een meerwaarde biedt dit perspectief echter niet.
Veel liever wou ik meer te weten komen over de relaties tussen de personages, die slechts oppervlakkig geraakt worden.
Op de schrijfstijl valt weinig aan te merken. Matig, met hier en daar een zinnetje dat uitblinkt in spitsvondigheid, doch snel weer vergeten wordt wanneer men het lezen herneemt.

Uiteindelijk begint het boek vanaf de tweede helft echt op gang te komen, maar dan is het kalf al half verdronken.

Nee, van Hermans ben ik toch veel beter gewoon. Ik begin zelfs te twijfelen of het de 3 wel waard is.

Alsnog veranderd naar een 2,5 dus. (Ik doe geen moeite om mijn teleurstelling te verbergen.)

Ik werd ook aangetrokken door het vertelperspectief, maar ben meer tevreden over de uitwerking. Niet dat het geniaal was, maar toch wel genoeg voor een ruime voldoende.

Geestige, défaitistische hoofdpersoon, gaat met de stroom van het leven mee. Het goed en kwaad speelt met Alberegt, in vrij letterlijke zin.
De luchtigheid waarmee de eerste oorlogsdagen worden beleefd, maken het des te dreigender - zeker met de huidige kennis, dat het niet in twee weken over was.

Maar toch, de opmerkingen hierboven doen me denken dat ik - wetende dat ik dit een goed boek vind - toch meer Hermans moet gaan lezen.

Sterk boek waarin de engelbewaarder en de duivel wel degelijk een functie hebben, en daardoor er niet bij de haren bij gesleept zijn. Hermans zet met deze surreele personages hoog in, maar heeft ook een zeer hoge boodschap: zelfs de (geestelijke) belichaming van het Goed, kan door de chaos van de oorlog en de kosmos in zijn geheel (want het is Hermans er niet om te doen om te zeggen 'jongens dit is wat oorlog is', integendeel, het is constant oorlog, zowel bij het oppakken als neerleggen der wapens) geen doordachte keuzes meer maken die van moraliteit doordrenkt zijn en is daardoor even opportuun als eender welk kwaad wezen ook. De engelbewaarder bedient zich van dezelfde gedachten als de duivel, staat er niet voor niets op de achterflap van het boek.

Hermans op zijn sterkst vind ik altijd wanneer hij zijn personages kletspraat laat debiteren. In Onder Professoren deed hij dat onovertreffelijk, maar ook deze roman bevat passages die er in dat kader mogen wezen. Over een schilderij waar maar 1 kleur op is gekladderd, die bij de Duitse bezetting als ontaard zullen worden gekenmerkt, maar in de communistische heilstaat herontdekt zullen worden, bijvoorbeeld. Prachtig cynisme.

Voorts lijkt Hermans met het einde te willen zeggen dat aan niemand de oorlog voorbij gaat, alle overoptimistische waanbeelden die aldoor de revue passeren, ten spijt.

Bijzondere roman over, laat ik het nog maar eens herhalen, goed en kwaad. Doet Alberegt het kleine joodse meisje niet een enorme gunst door haar vlak voor de oorlog een snelle en pijnloze dood te bezorgen? In dat soort vraagstukken schittert Hermans. En het is bovendien verpakt in een meeslepend verhaal.

Stilistisch vind ik het echter wel een stuk minder dan wat ik van Hermans gewend ben. De zinnen lijken soms niet helemaal lekker te lopen, alsof je van doen hebt met een matige vertaling. Niet helemaal mijn smaak, maar het zit het verhaal niet in de weg. En hier en daar stuit je toch weer op die typische, met cynisme overgoten Hermans-passages.

Ik vond dit boek echt geweldig omdat ik echt in de gedachten van de hoofdpersoon werd meegezogen. En elke keer als ik het boek weer oppakte zat ik binnen een bladzijde daar weer helemaal in de angstige geest die fantastisch wordt verwoord. Hermans wil duidelijk enkele zaken nog vertellen die niet eens veel met elkaar van doen hebben, maar wel perfect passend worden gemaakt en elkaar ook wel versterken in het gejaagde van die meidagen in '40. Enerzijds is dit een boek van de inval van de Duitsers en de dagen van spanning ervoor en anderzijds een boek van een man die wordt verteerd door verdriet, schuld en angst om andere redenen. In wezen hebben die niet veel met elkaar van doen het het schuldgevoel maakt langzaamaan plaats voor de gebeurtenissen rond de inval. Maar er komen boeiende aspecten naar voren die elkaar versterken. Want misschien is het doodrijden van dat meisje wel beter voor haar geweest uiteindelijk als je weet wat er uiteindelijk met de Joden zou gebeuren. En de gedachten, eigenlijk heel vaak simpelweg een gedachtemaalstroom, zijn zeer sterk en overtuigend neergezet. Volstrekt begrijpelijk, geloofwaardig en vaak ook herkenbaar. Ook interessant als inkijkje in die eerste dagen van de oorlog, hoe men ertegenaan keek en hoop en wanhoop elkaar afwisselden. Uitstekend geschreven, boeiend en hoewel zeker niet perfect (die hele engelbewaarder voegt niets toe eigenlijk en voelt wat gemaakt aan) enorm indringend leeswerk. 4,5*.