Les Misérables - Victor Hugo (1862)

Les Misérables is de indrukwekkende klassieker van Victor Hugo, een van de inspiratoren van Dostojewski. Het boek wordt meestal in een verkorte vorm uitgegeven en ik vermoed dat ik ook niet de volledige versie heb gelezen. Misschien dat ik me daar ooit nog eens aan waag.
Het is in ieder geval een prachtboek met vooral prachtpersonages. Neem Jean Valjean zelf. Hij is de heilige die onterecht voor een misdadiger wordt gehouden. Juist door zo'n personage worden de beschreven misstanden in het rechtssysteem zo schrijnend.
Het slot van het verhaal is ook erg goed. De morele worsteling van inspecteur Javert, zijn hopeloosheid eigenlijk, heen en weer geslingerd tussen plichtsbesef en ethiek. Hugo weet dit alles te beschrijven op een manier die diep raakt. 4,5*

Volgens mij is het praktisch onmogelijk om nog ergens de oorspronkelijke versie te vinden. Bij mij in de bieb hadden ze in ieder geval alleen maar de bewerkte versie van 312 pagina’s. Nu weet ik nog niet of ik het wel of niet fijn vind dat ik de korte versie heb getroffen. Wat ik mij afvraag is namelijk of de langere versie nog (veel) meer van hetzelfde is, of dat ze met het schrappen juist de beste stukken hebben weggelaten.

Van wat ik heb gelezen ben ik in elk geval niet sterk onder de indruk, en al helemaal niet zo veel als je mag verwachten van een boek met zo’n status. De personages deden mij vrij weinig, wat denk ik vooral komt omdat de meeste zo plat en onontwikkeld zijn. Cosette is daarvan het beste voorbeeld; zij is niet meer dan een popje. De enige ontwikkeling die ze doormaakt is van lelijk naar mooi en haar enige doel in het verhaal is in relatie staan tot anderen. Jean Valjean ontwikkelt zich wel, maar dat gaat vrij abrupt: hij is een gewetenloze galeiboef, maar wordt plotseling een compleet ander mens door zijn ontmoeting met de bisschop (een al even ongenuanceerd goed persoon). Als hij weer gesnapt wordt en weer ontsnapt en vervolgens Cosette ontmoet verandert hij opnieuw plotseling in een weekhartige oude man, en zo draait hij nog wel een paar keer meer. Marius was een veelbelovend personage, maar zodra hij Cosette ontmoet blijft er niets van hem over dan een hersenloze, smachtende slappeling. Fantine is niets meer dan een weerloos slachtoffer. Javert is mijns inziens beter gelukt, ik vind het alleen jammer dat we pas op het eind inzicht krijgen in zijn gedachten waardoor er nog niet echt een band met het personage is opgebouwd; het deed me dan ook nauwelijks iets dat hij ervoor koos zelfmoord te plegen.

De personages die veel beter geslaagd zijn, zijn de échte ellendigen. Thénardier en zijn vrouw zijn als voorbeeld voor de ‘slechte arme’ bijzonder geslaagd. De vroegwijze Gavroche is een sympathiek personage en Eponine is de enige met wie ik echt meeleefde. Zij verandert daadwerkelijk gedurende het verhaal, en ook in positieve richting, zonder dat daar een wonder aan vooraf gaat en zonder dat ze ineens een engel is geworden. Na haar dood verloor ik steeds meer de interesse in het verhaal, te meer omdat de revolutie/opstand me niet zoveel deed. Hugo heeft prima beschreven in wat voor ellende men verkeert, maar ik heb geen idee wat de opstandelingen proberen te bereiken met hun barricade. Volgens mij is dat typisch Frans, die hang naar gewelddadige opstand; er wordt ook constant verwezen naar eerdere opstanden. Sowieso vind ik het verhaal niet altijd geslaagd. Jean Valjean lijkt de hoofdpersoon maar wordt als dusdanig wel erg matig uitgewerkt. Marius en Cosette hebben nooit een woord met elkaar gewisseld, maar hun Liefde is Echt en Groots. Het lijkt alsof de schrijver het belangrijker vond om zijn punt te maken dan zich te bekommeren om de verhaaltechnische kant van zijn boek.

De opstand brengt me op een belangrijk punt van kritiek: Hugo’s chauvinisme. De opstandelingen worden als helden de hemel in geprezen en zijn nooit te beroerd om een volstrekt nutteloze toespraak te geven. Frankrijk is een onvolprezen, glorieuze natie die blijkbaar het voorbeeld voor de rest van de wereld moet zijn. Bij Waterloo verloren de Fransen misschien, maar het waren allemaal Helden. De glorie van de strijd deed mij meermaals de ogen ten hemel slaan. Geef mij maar Tolstojs beschrijvingen van de chaos van de oorlog in Oorlog en Vrede. Dit was niet minder dan ergerlijk.

Ook heb ik mij soms geërgerd aan de enorme hoeveelheid namen van personages waar je vervolgens niets meer van te horen krijgt (tenzij ze nog een glorieuze dood sterven, natuurlijk), en de volstrekt onwaarschijnlijke manier waarop de lijntjes aan elkaar geknoopt worden. Onlangs las ik Great Expectations waarin iets dergelijks wordt gedaan, maar daar heb ik me helemaal niet aan geërgerd omdat dat in dienst was van het verhaal en de ontwikkeling van de personages. Hier is dat veel minder. Aan de andere kant heb ik niets tegen de haast sprookjesachtige/jongensboekachtige verhaalelementen (ontsnappen via een doodskist, ontsnappen via een riool), in tegendeel. Ik wou dat de rest van het boek me ook zo had kunnen bekoren.

Om kort te gaan, sommige personages deden me niets, aan anderen (Cosette…) ergerde ik me alleen maar, anderen waren weinig geloofwaardig, de dwepende toon van Hugo vond ik onprettig en het verhaal is dramatisch zonder al te veel diepgang. Aan de andere kant is er in mijn uitgave minder overgebleven dan er uit geschrapt is, dus misschien ligt het daar aan. Als er iemand de volledige versie heeft gelezen en daar een heel andere mening over heeft dan ik over deze, dan hoor ik het graag.

Ik kan de kritiek van J.Ch. goed volgen. Toch ben ik vele malen positiever. Dat veel van de personages weinig ontwikkeld worden, stoort me minder. Het verhaal zelf is de boodschap en in veel gevallen vind ik het juist tof dat Hugo ons niet voorkauwt waarom welk personage wat doet. Hij laat het aan de lezer de persoonlijke ontwikkeling te duiden aan de hand van diens handelingen. Overigens vind ik een abrupte persoonsontwikkeling a la Valjean niet per se ongeloofwaardig. Genade is krachtig . Het feit dat verschillende personages vanuit vergelijkbare omstandigheden door kleine dingen compleet andere persoonlijkheden worden (denk aan Eponine ivm meneer Thénardier) intrigeert me. Ook ik heb de bewerkte versie gelezen en vermoed dat de innerlijke beweegredenen in de oorspronkelijke versie meer aandacht krijgen. Maar zoals gezegd: het stoort me erg dat deze in de bewerkte versie ontbreken. Niet allemaal overigens, aangezien die van Javert wel wordt toegelicht aan het einde. Dat stoort me dan wel enigszins: de inconsistentie van het boek op dit vlak.
Ook kon alle informatie omtrent de opstand me minder bekoren. De grootste kracht van dit verhaal is het ethische krachtspel wat voortdurend op de achtergrond speelt. Wat betekent het om schuld te hebben? Wat is rechtvaardigheid? Wat voor moraal mag je verwachten van iemand die geen brood heeft? Hoewel Valjean de duidelijke held in het verhaal is en Javert zijn tegenstander, is Valjean niet per se goed en laatste ook zeker niet slecht. Het is knap zulke tegenstellingen te poneren (want tegenpolen zijn het!) zonder dat het zwartwit wordt. Ik moet wel toegeven dat ik ietwat bevooroordeeld was door de ijzersterke verfilming uit 1998. Al met al heb ik geweldig genoten van dit werk, maar ik denk niet dat ik nog eens aan de volledige versie zal beginnen (al sluit ik het ook weer niet uit ).