Sorstalanság - Imre Kertész (1975)

Wat een prachtig boek. Onbepaald door het Lot is meer dan een indrukwekkend en uniek kampverhaal. De stijl en de opbouw, nauw verweven met de inhoud en die daardoor versterkend, maken van deze roman topliteratuur.

Kertesz begint te schrijven als een 15-jarige jongen met een naieve, open blik. Verwonderd kijkt hij naar de volwassen wereld, die vrijwel volledig begrijpend maar zonder er zelf al deel van uit te maken. De manier waarop allerlei zegswijzen worden geciteerd door de ik-persoon getuigt hier goed van.
Naarmate het verhaal vordert groeit ook de verteller. De lezer ziet hem als het ware volwassen worden. Onvoorstelbaar knap gedaan. Tegelijk blijft een zekere naiviteit kenmerkend voor de vertelwijze. Nooit stempelt achterafkennis de beschrijving van een situatie. Sterker, een negatief oordeel over de verschrikkingen wordt niet uitgesproken, integendeel, het meeste wordt beschouwd als 'volstrekt logisch'. Dit botste regelmatig met mijn eigen achterafkennis en mijn eigen veroordeling. Het maakt het boek alleen maar indrukwekkender.

Tegen het einde zijn de rollen volledig omgekeerd: niet langer is de lezer in kennis en inzicht vooruit op de verteller, nu is het juist de ik-figuur die superieur is. In de personages Steiner en Fleischmann herkende ik mijn eigen onbegrip. Kertesz slaagt er echter in daar doorheen te breken. Juist de groei van zijn hoofdfiguur zelf illustreert namelijk de visie die deze probeert over te brengen overtuigend: hij is daadwerkelijk onbepaald door het lot, al die tijd. Ook Buchenwald is een zinvol onderdeel van zijn leven, een weg die hij zelf is gegaan en die hij niet wenst te vergeten.

Hoe knap dit gedaan is kan ik waarschijnlijk niet goed overbrengen. Om mijn beoordeling te laten spreken rond ik af naar boven: 4,5*.

Een wonderlijk boek. Heel bijzonder hoe de hoofdpersoon zich de positie van een soort verslaggever aanmeet, waarbij hij herhaaldelijk opmerkt dat de gang van zaken 'logisch' of 'natuurlijk' is. Hij laat alles over zich heen komen, als een schooljongen (wat hij qua leeftijd ook is) die braaf iedere dag plaatsneemt achter zijn tafeltje omdat leren er nou eenmaal bijhoort.

Hoe hij zoekt naar verklaringen en achterliggende gedachten is heel aangrijpend. Hier kan misschien het beste een citaat spreken:

"Iemand moet op het idee zijn gekomen, dacht ik, om zoiets te bedenken moeten mensen een vergadering hebben belegd, moeten ze de koppen bij elkaar hebben gestoken. Misschien, dacht ik, waren het wel deftig geklede heren geweest, heren met sigaren in de mond en medailles op de borst, hoge militairen, die op dat ogenblik niet gestoord mochten worden. Een van hen had bijvoorbeeld het gebruik van gas bedacht, een ander de badinrichting, een derde was met het idee van de zeep op de proppen gekomen, een vierde had er de bloemperken aan toegevoegd, enzovoort enzovoort. Sommige voorstellen waren ongetwijfeld langdurig besproken en gewijzigd, terwijl andere meteen met bijval waren ontvangen, met zo veel bijval dat de militairen overeind waren gesprongen en elkaar geestdriftig de hand hadden gedrukt. Ik weet niet waarom ik dit laatste dacht, maar ik was van dat overeind springen en handen schudden overtuigd en kon me die plannensmederij levendig voorstellen."

Juist zo'n misschien wat kinderlijke visualisering van 'plannensmederij' maakt het hele principe van de kampen des te verderfelijker. De vernietiging is namelijk niet zomaar gebeurd, er is een hele bewuste planning aan vooraf gegaan, en vele momenten waarop de bedenkers zich terug hadden kunnen trekken. Maar ze hebben doorgezet, misschien zelfs met enig plezier, alleen al om het bedenken van de plannen. Het voelt voor de verteller als een wrede grap dat de mensen die vermoord worden zich eerst nog mogen wassen en nog betrekkelijk warm worden ontvangen.

Een andere observatie die me intrigeert is poging tot het omschrijven van de hel: "Als een plaats waar je je niet kunt vervelen, en dat kon je in de kampen wel, zelfs in Auschwitz onder bepaalde omstandigheden."

Naast de wreedheden is er nog een ding dat wringt aan dit boek: ik begrijp de gedachte van 'onbepaald door het lot' niet. Want hij is toch niet vrijwillig en bewust naar deze kwellingen meegevoerd? Natuurlijk, hij had er tussenuit kunnen piepen toen ze nog in Hongarije waren. Maar hij wist niet waar hij naartoe werd gebracht. En hij bleef baas over zijn eigen gedachten, maar lichamelijk was hij grotendeels overgeleverd aan de genade van enkele personen. Dat uitgerekend hij de bescherming mocht genieten heeft naar mijn idee wel met iets als 'het lot' te maken - hoe vaag dat ook is.

Ik heb Fateless gelezen. De Engelse versie dus. DIe stond een straat verderop in zo'n brievenbusbibliotheek. Aan de staat te zien was het boek nog niet gelezen, maar over het algemeen vind ik holocaustervaringen wel heel interessant om te lezen. Misschien lag het aan de vertaling, maar ik vond het in tegenstelling tot de rest hier juist een heel vermoeiend boek om te lezen. Ik heb het echt vaak weggelegd. De stijl van Kertesz ligt me ook niet echt. Hoe belangrijk ik het ook vind om je te kunnen inleven in een ander, het bewonderen van (elementen van) de holocaust of specifieke concentratiekampen is iets wat er bij mij niet in gaat. Wat ik wel erg sterk vond was eigenlijk het deel vanaf het moment dat hij opgepakt wordt tot aan zijn eerste dag in Auschwitz. Terwijl je als lezer eigenlijk al heel goed weet wat er gaande is, slaagt Kertesz er heel goed in om zijn beleving ervan over te brengen.

Dat Kertesz geluk heeft gehad, moge duidelijk zijn. Het boek piekt in mijn optiek te vroeg. Ook zijn ervaring in de ziekenboeg is niet iets wat me echt bij zal blijven. Zoals gezegd, het optimisme van de schrijver is iets wat eigenlijk niet rijmt met het beeld dat ik bij de holocaust heb.