Die Blendung - Elias Canetti (1935)

Die Blendung is een bijzonder boek. Het leest als een soort serieus kolderverhaal, waarbij hoofdpersoon Peter Kien in uiterlijk en gedragingen de trekken van Don Quichot draagt. Steeds verder glijdt deze figuur af in een innerlijke waanzin, daarbij gestimuleerd door een waanzinnige omgeving, een proces dat door Canetti knap beschreven wordt. Op een aantal momenten is niets meer normaal in de romanwereld en wordt een Kafkaeske bevreemding bereikt (de politie-ondervraging is hiervan een sterk voorbeeld). Toch zijn de taferelen van Die Blendung niet werkelijk indringend en blijft het boek op emotioneel niveau een beetje hangen. Tevens wordt naar mijn smaak iets te vaak een absurde fantasie, gedachtenspinsel of droom van een van de personages beschreven. Wel een interessant boek dus maar ook niet meer dan dat. Toch eens kijken of ik Massa en Macht (nog niet op de site aanwezig trouwens), naar het schijnt het belangrijkste werk van nobelprijswinnaar Canetti, ergens kan bemachtigen.

Met permissie, Canetti's Martyrium is een wereld die opgebouwd uit louter personages die in hun eigen wereld leven. Ze hebben stuk voor stuk hun eigen obsessie die zo belangrijk voor ze is dat ze al hun opvattingen hieraan ophangen. Zo ook hoofdpersoon dr. Peter Kien die zijn eigen bibliotheek heeft en boeken belangrijker vindt dan mensen. Ondanks dat hij net zo gemankeerd als de andere personen ga je voor hem het meeste sympathie ontwikkelen, met name door de openingsscene en het feit dat hij aan alle kanten bestolen wordt en zelf niemand kwaad doet.
Op het eerste gezicht doen de personen dan ook een beetje karikaturaal aan, maar al snel blijkt dat het geen eendimensionale karakters zijn, maar dat je hun denkbeelden moet begrijpen om hun wereld en hun gedachten te begrijpen. Dit vergt als lezer veel inspanning en hierdoor word je (met permissie!) wel eens moe van de figuren of raak je tijdelijk net zo geïrriteerd als hoofdpersoon Kien. Dan is het even doorbijten geblazen.
Wat ben je als lezer dan ook blij als na 500 pagina's de broer van Kien verschijnt en alles toch nog goed lijkt te komen. Maar schijn bedriegt en eigenlijk kon dat bij dit boek ook niet anders.

Gedurende het lezen zit je maar met een vraag. Wat moet ik met dit zooitje personen? Is het slechts een aanklacht van Canetti tegen het geobsedeerde Hitler regime?
Maar daarmee wordt het boek tekort gedaan. Het is bovenal een wonderlijke vertelling die toont hoe ieder persoon zijn eigen wereld creëert met een eigen bewustzijn en eigen prioriteiten. En iedereen heeft soms de buitenwereld nodig om wat realiteit bij te brengen.

Zijn is anders zijn in deze wereld.

Met permissie...Deze roman begint pas echt fascinerend te worden als je de rest van Canetti's gecomprimeerd werk kent. Maar deze roman kan ook opzichzelf staan. Het is een perfecte spiegel voor elke zelfingenomen geleerde.

Zijn levenswerk Massa en Macht is een verdere uitwerking van zijn begrip van de massa zoals die in deze roman naar voren komt. Dat begrip is immers de connectie tussen de binnen- en buitenwereld van zijn personages. Je zou massa ook kunnen vervangen door 'maatschappij', 'sociaal bestaan', 'werkelijkheid'...etc. Maar als Nautuurkundige bleef Canetti trouw aan het begrip 'massa'. In de filosofie is o.i.v Heidegger het begrip 'zijn' erg centraal geweest. Dat heeft interessante maar ook erg abstracte denkbeelden opgeleverd. En bij Heidegger een verwrongen (Nazi) geweten. Heidegger bevat , als filosofisch geleerde, aspecten van Canetti's hoofdpersonage Kien. Heidegger zag zich ten tijde van Hitler even als de koning filosoof. Heidegger sprak met minachting over het 'men'....maar liet zich door massa-fenomenen meevoeren. Het begrip 'massa' is dan ook veel concreter dan 'zijn'...Voor Canetti is 'taal' ook een fenomeen met 'massa' eigenschappen. Je leert je belangrijke schat aan woorden immers van: 'de ander'.
Als cosmopolitische buitenstaander, niet uit principe maar uit noodzaak, heeft hij dat perfect kunnen observeren.

Niet het absolute 'zijn' maar het veranderlijk zijn....is van belang als je in de 'massa' bent. Iedereen kent het effect dat mensen als eenling vaak anders zijn dan als ze in groepen verkeren. Opgaan in de ander...'de massa'. Personages Kien gaat op in zijn vele boeken. Van die uitzonderlijke Kafka heeft Canetti geleerd dat fijnmazig te zien. Daarvan heeft hij o.a. het begrip 'verwandlung' overgenomen. En gebruikt dat in deze roman. Later ook het begrip 'bevel'. D.w.z.. in zijn subtiele waarnemingen daarvan. Het is het centrale begrip van Canetti....maar ook van de meeste belangrijke (klassiek en modern) schrijvers en denkers. Peter Sloterdijk heeft, o.i.v Canetti's werk, het begrip 'verwandlung' megalomaan in zijn hoofdwerk Sferen uitgewerkt. Hij schuwde niet daarbij, op speelse wijze, Heideggeriaanse begrippen te gebruiken.... Maar de uitwerkingsvormen zijn: talloos

De meest 'naakte en pure' uitwerking daarvan zie je in het werk van de 19e eeuwer Georg Büchner. Zijn kleine werk is voor Canetti als schrijver van belang geweest....lees Leonce en Lena Hier ligt volgens mij de kluis van Canetti's schrijversideeën. De sleutel hiervan heeft Canetti 'akoestische maskers ' genoemd. Schijnbaar eenvoudig gedefineerd in Massa en Macht maar met doorslagevende en doortastende consequenties. Die Blendung is in de geest van de jong gestorven (23!) Büchner geschreven....Búchner steekt perfect de draak met de 'koningfilosoof'. Canetti deed dat met 'de geleerde'.....die hij van binnenuit kende....hij was er zelf één. Er zit dan ook een fabelachtige zelfspot, en dus zelfkennis, in zijn roman. Maar het bevat ook gevoel voor het absurde net als bij Samuel Becket.

Ik hoop op een mooie heruitgave's van o.a. Massa en Macht en "Wat de mens betreft". In Nederlanse vertaling dus. Ze zijn zover ik weet niet meer leverbaar.

In Sven Hanuschek' biografie over Elias Canetti komt Canetti als geen gemakkelijk mens naar voren. Canetti maakte een streng onderscheid tussen privé en openbaar leven. Hij heeft een subtiel maskerspel gespeeld om zijn centrale ideeën te bewaren. Dat geeft zijn werk extra kracht. Hanuschek heeft daar weinig begrip voor...hij heeft het werk van Canetti dan ook in zijn finesse niet begrepen. Als je hem egomaan noemt.....dan heeft de biograaf niet begrepen wat er bij weerbarstige Canetti, als jood, op het spel stond. Zijn centrale obsessies: massa, macht , eenling tegen over de rest en gedaanteverwisseling zijn kernachtig in één woord te vangen: invloed. Een absoluut goed mens is nog geen goed schrijver.

'Die Blendung" zit vol egomanen. Veel mensen ontladen zich in taal. Maar luisteren nauwelijks. Veel personages zijn hiervan overdrijvingen . Er is maar een enkeling die probeert te luisteren. En als hij denkt te begrijpen loopt het nog verkeert af. Veel figuren zijn ook fragmentarische constructies uit Canetti's omgeving.

Canetti zelf komt ook in de romans van Iris Murdoch en Saul Bellow voor...als personage. Canetti wist als geen ander wat invloed inhield. Zowel de input als de output kant ervan. Zijn verslagen van zijn eigen leeswerk is fascinerend...bv: Provinz der Menschen of in vertaling Wat de mens betreft.

Van Kooten en de Bie zijn voor mij de meest bekende Nederlanders die door Canetti beïnvloed zijn. Zouden zij, vooral in de jaren tachtig en negentig, zonder hem ooit zo scherp zijn geweest? Hun ooit avondvullende programma "Het Gouden Hoofd" lijkt een directe verwijzing naar deze roman. Maar voor de echte details lees hun oude bescheurkalenders er maar op na.

In zijn autobiografiën en essay's geeft Canetti veel bloot over het ontstaan van deze curieuze roman....Ondanks wat Hanuschek beweert in zijn biografie over zijn 'heimelijkheid' geeft Canetti in zijn werk meer prijs dan menig ander.

Zo, een kenner. Interessant bericht. Misschien kun je Massa en Macht nog toevoegen?

Naast Massa en Macht is zijn 3 delige autobiografie ook een must.. Maar ook De oorgetuige. In dat boek beschrijft hij 50 karakters....Het zijn personages die zo in een nieuwe roman á lá Die Blendung hadden gekund. Dat moet 'gefundenes fressen' voor Van Kooten en de Bie zijn geweest. Hun typetjes kenden al een literaire even knie...denk bv. aan "De Regelneef" door Van Kooten en bv. "Der Nahmenlecker"...(De namenlikker) van Canetti.

Het laatste personage dat hij beschrijft in Oorgetuige typeert Canetti zichzelf als "de niet-thuisgever" of beter in het Duits: "Der nimmermuB"....dit zijn de laatste zinnen:

"De niet-thuisgever heeft tenslotte ook zijn naam afgeschaft en laat zich niet meer noemen. Op zijn schaakbord springt hij er listig en lenig vandoor en kan door niemand geroepen worden".

"Der nimmermuB hat endlich seinen Namen abgelegt und läBt sich nicht nennen. Auf seinen Schachtbrett springt er listig und leicht davon und niemand kann ihn raden".

Namen zijn ideefixen en we willen niet in hokjes gestopt worden. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Canetti moeilijk te plaatsen is. Sociologen 'kennen' hem. Je zou hem ook "massapsycholoog" kunnen noemen, maar hij voelde zichzelf verwant met dichters. Dat waren volgens hem: "de hoeders van de metamorfose". Het klassieke woord 'metamorfose' en het Duitse woord 'verwandlung' hebben ook een mystieke of metafysische kant. Canetti was ook erg geinteresseerd in natuurreligies. Het is dan ook wonderlijk dat de filosofie Canetti niet of nauwelijks noemt als belangrijk denker....Je komt zijn naam niet in Nederlandse overzichtswerken tegen. Filosofen citeren het liefst filosofen....alsof andere mensen niet nadenken. Maar dat geldt voor elk specialisme. Canetti doorkruiste met zijn bevindingen veel specialismen. Hij werd ten tijde van "de val van de muur " en de "studentenopstand in China" vaak door journalisten geciteerd. En zelfs sommige managergoeroe's (bv: Manfred F. R. Kets de Vries) hebben hem (hélaas ) ondekt. Die googlen vaak natuurlijk op het woordje macht. Misbruik ligt hier op de loer. Gelukkig is Canetti meer een 'deep throat' voor kritische intellectuelen. (Ik denk bv. aan columnisten als Carel Peeters van VN en Bas Heijne NRC, TV maker Wim Kayzer,etc. ach... en Arnold Grünberg heeft zijn wijsheden ook niet allemaal van zichzelf.)
De Nederlandse theaterwereld kent dan ook Canetti. Hij heeft 3 toneelwerken geschreven. 't Barre Land heeft zelfs delen uit Die Blendung op toneel uitgevoerd als Hoofd zonder wereld. Er waren zelfs plannen om delen uit "Massa en Macht in theatervorm te brengen. Dat heeft Canetti tegengehouden.

Reich-Ranicki de voorzitter, om niet te zeggen de Paus, van het Duitse, toenmalig (?) invloedrijke literaire kwartet had, ondanks lof voor Canetti's schrijverschap, een bijna persoonlijke haat voor Canetti. Zodra zijn naam genoemd werd kapte hij het geprek af.....(Canetti en Ranicki twee joden met hun eigen verleden.)
Martin Walser heeft een wraakzuchtig boek over Reich-Ranicki geschreven....In dat boek, Tod eines Kritikers speelt, naar mijn mening, Canetti onderhuids een rol.

etc. etc.

Inhoudelijk ben ik het belangrijkste nog vergeten: In Canetti's werk draaien zijn gedachten eigenlijk om één ding: hoe verhoudt de mens zich tot de dood. Het meest invloedrijke 'fenomeen' in een mensenleven. Als eenling ben je geneigd die invloed weg te schuiven, maar massa-nieuwsmedia tonen die waarheid telkens weer.

k zal in de loop van tijd boeken van Elias Canetti op deze site proberen te plaatsen. Als ik tijd heb....

ps: Susan Sontag, die wonderlijke vroegrijpe Amerikaanse intellectuele, kan je een zielsverwant van Canetti noemen. Haar essay over hem geeft hem een plaats die bij hem past.

"Het spelen van talloze rollen was hem een tweede natuur geworden. Zijn geest hongerde naar rappe metamorfosen"(Die Blendung, pag. 498)

In mijn eerste bijdrage staat een fout: de juiste boek-titel moet zijn Die Provinz des Menschen ....vervelend als je die titel wilt zoeken, het bevat immers vele parels als:

"Cynisme: dat men van niemand meer verwacht dat men zelf is" (pag.155)

"In de mist zijn gestalten als woorden. Wie er in de mist ook naderbij komt, wint mij op als een nieuw woord" (pag. 97)
( Wat de mens betreft, vert: T. Duquesnoy)

"Het vermogen van het snelle begrijpen - dat dus berust op het vermogen snel een ander gedaante aan te nemen - neemt bij trotse, soevereine mensen en volkeren af, omdat zij minder vrees kennen: daarentegen zijn alle soorten van begrijpen en gedaanteverwisselingen onder de vreesachtige volkeren kind aan huis; hier is ook het ware vaderland van de nabootsende kunsten en de hogere intelligentie". (schuin gedrukte woorden van Nietzsche zelf..."sich rasch zu verstellen". UIt Morgenrood, overdenking 142, pag. 114, vert: Pé Hawinkels)

"Nichts fürchtet der Mensch mehr als die Berührung durch Unbekanntes. Man wil
sehen, was nach einem greift, man wil es erkennen oder zumindest einreihen können. Überall weicht der Mensch der Berührung durch Fremdes aus".
(Massa und Macht eerste regel uit eerste hoofdstuk over "omslaan van de aanrakingsvrees").

Een videoclip over een fragment uit: Die Blendung
Een videoclip over een toneel uitvoering: Die Blendung in het Turks?

Petje af.

Esse precipi
Zijn is waargenomen worden, wat ik niet waarneem bestaat niet.
Wee de zwakke stervelingen die gebeuren wat wil, welgemoed hun eigen weg gaan.
-Die blendung (of het martyrium) pag.91

Krankzinnig worden alleen die mensen die slechts aan zichzelf denken. Waanzin is de straf voor hun egoïsme.
-Pag.546

Soms moest ik me echt door 'Die Blendung' heen sleuren maar het was het wel degelijk waard.
Het hoofdstuk 'Listenrijke Odysseus' en het einde is echt schitterend en beangstigend.
Ik denk, nee wacht, ik weet gewoon dat dit het vrouw-onvriendelijkste boek ooit is !

Ps: hoe grappig kwam de dwerg fischerle aan zijn eind, dat had ik even niet zien aankomen

4* met kans op verhoging na een herlezing.

Laten we Schopenhauer niet vergeten...

Inderdaad, hij heeft een boek geschreven die de titel 'Er is geen vrouw die deugt' heeft.
Wondermooie titel
Ik moet dat boek wel nog lezen...

Met permissie: wat een van-de-pot-gerukt verhaal is dit! En als ik zo vrij mag zijn: what the?! Een genialer boek dan dit heb ik in tijden niet gelezen. 553 pagina’s lang zit je vast in een ondoorgrondelijk labyrinth aan gedachten van verschillende karakters. Ze lijken volslagen waanzinnigen te belichamen die thuishoren in een gesticht, maar ondertussen moet je net iets te hard je best doen om je niet met enige schaamte te herkennen in dit stelletje ongeregeld...

“Professor” Kien, de arme stumperd, heeft een torenhoog IQ en een historisch laag EQ. Het resultaat is een man die geroemd wordt om zijn grootse prestaties, maar zich waar mogelijk afzijdig houdt van elke vorm van menselijk contact. Als dat contact noodzakelijkerwijs toch ontstaat, interpreteert hij werkelijk alles verkeerd. En dat levert de meest bizarre en daardoor hilarische situaties op. Tegelijkertijd zijn de gedachtes van de professor vaak zo verdraaid weergegeven dat het soms voor de lezer lijkt alsof hij het ergens over heeft terwijl het eigenlijk over iets heel anders gaat. Regelmatig las ik daardoor grote stukken en vaak zelfs hele hoofdstukken terug, zodat ik nog even extra kon genieten van de subtiele aanwijzingen die al gegeven waren.
 
Het verhaal komt meteen in sneltreinvaart, als Therese, aanvankelijk huishoudster, maar al snel de vrouwe des huizes, haar intrede doet. Therese lijkt een simpele en domme vrouw, maar door obsessieve nieuwsgierigheid, de neiging tot grootheidswaan, en gebrek aan liefde (sex) groeit ze uit tot een verfijnde manipulator die pakt waar ze recht op vindt te hebben. Ze weet precies in te spelen op de dingen die belangrijk zijn voor de professor en zet zo haar zinnen door. Eerst past ze zichzelf overdreven aan om een plek in het hart van de professor te veroveren en zo rechten te verwerven binnen het huishouden. Vervolgens, vanuit haar nieuwe rol, keert ze haar gedrag 180 graden om, waarmee ze de professor binnen zijn eigen domein van haar afstoot en zo steeds meer macht krijgt binnen het huis. En zo begint een hilarische blijspel variant van ‘a game of thrones’ met nog veel meer waanzinnige karakters.

Want zonder twijfel, dit is een hilarisch verhaal dat ik constant met een big smile op mijn gezicht las, en waarbij ik de ene na de andere keer moest schaterlachen. Maar ondertussen krijgen we de ene groteske situatie na de andere voorgeschoteld waarin het hele spectrum van ‘macht uitoefenen’ en ‘controle houden’ naar voren komt. En dit is waardoor het boek me ook na het lezen constant in zijn greep hield, en daarmee niet alleen uitstijgt boven elk ander verhaal met karikaturen in de hoofdrol (ik moest in het begin vaak denken aan A Confederacy of Dunces van John Kennedy Toole), maar zelfs boven nagenoeg elk ander verhaal dat ik tot nu toe gelezen heb.

Werkelijk alle machtsmiddelen worden ingezet door de karakters om te bereiken wat men wil. Ze zijn bewust strategisch door overeenkomsten te zoeken, te verleiden, te belonen, hun groepslidmaatschap in te zetten tegen het afwijkende individu, misbruik te maken van hun deskundigheid, financiële middelen, geloof, of hun status in de maatschappij, mensen aan te spreken op hun plichten of moraliteit van hun gedrag, maar bijvoorbeeld ook door iemand compleet te negeren of zelfs in het geheel afstand te bewaren. Daarnaast worden er ook heel wat minder intelligente machtsmiddelen gebruikt: iemands spullen doorzoeken, afluisteren, chanteren, intimideren, bedreigen, misleiden, rechten ontnemen, anderen de schuld geven, teleurstellen, irriteren, zeuren, zielig doen, fysiek geweld gebruiken... Het komt allemaal terug, en helaas: ook in ons dagelijks leven. En daarom vind ik dit dus zo een briljant boek!

Dit verhaal lijkt aan de oppervlakte misschien op een opeenstapeling van karikaturen die in belachelijke situaties belanden, maar ondertussen wordt hier een werkelijkheid geschilderd die niet alleen grote overeenkomsten vertoont met historische gebeurtenissen, maar nog des te meer met ons dagelijks leven: de pijnlijke herkenbaarheid van al die machtsmiddelen die we als mensen bijna dagelijks gebruiken om te krijgen wat we willen; de enge gedachte dat er mensen zijn die precies weten welk middel ze moeten toepassen op welk persoon om te krijgen wat ze willen terwijl anderen maar wat doen, vaak omdat ze niet anders kunnen of beter weten, en ook daarmee successen weten te boeken; de vreemde notie dat onze gedachten en gedragingen met betrekking tot anderen kunnen verschillen naarmate onze afstand tot hen - in tijd, ruimte of emotionele binding - verschilt, alsof afstand als excuus dient voor een rechtvaardiging, een veroordeling of een neutralisering van een gebeurtenis; en de tal van miscommunicatie vormen die bij al deze processen kunnen ontstaan, met alle gevolgen van dien. Hoe we ons gekrenkt of gewaardeerd kunnen voelen om de kleinste dingen; hoe ons hoofd kan volstromen met irrationele gedachten; hoe belachelijk we ons daardoor kunnen gedragen...

Een paar van die belachelijke gedragingen uit mijn eigen leven herinnerde ik me tijdens de hoofdstukken ‘mobilisatie’ en ‘de verstijving’.

In ‘Mobilisatie’ dacht ik terug aan al die keren dat ik lag te woelen voor het slapen in gedachten aan morgen. Ik was dan druk bezig met alle slimme dingen ik zou zeggen en doen om te bereiken wat ik graag wilde. De volgende dag liep alles compleet anders. Wat de vorige nacht nog zo mooi en bijna perfect in mijn hoofd had geklonken, kwam er nu uit als een verdraaid en verknipt script. Alleen, afgesloten van de wereld, ervoer ik een subtiele grootheidswaan. Net zoals bij Kien pakten mijn voornemens tot meer controle of macht in de praktijk helaas net wat anders uit.  

In ‘De verstijving’ dacht ik terug aan ongemakkelijke situaties waarin ik me met meerdere mensen tegelijk bevond. Iemand die bijvoorbeeld een zeer persoonlijke ontboezeming doet, in een hysterische jankbui of woedeaanval uitbarst, of een controversiële uitspraak doet. Het weinige dat sommige mensen vervolgens weten te zeggen of te doen, in enkele gevallen zelfs helemaal niets, alsof we van steen zijn geworden en er net zo goed niet hadden kunnen zijn. Totaal afgestompt van de werkelijkheid die zich afspeelt voor onze neus wachten we tot de situatie voorbij is, uit compleet ongemak of zelfs uit een paniekerige angst niet de verkeerde dingen te doen en zo de controle te verliezen. Eenmaal uit de ongemakkelijke situatie terug in een vertrouwde omgeving praten we voornamelijk over de gekte van de ander, maar vergeten daarbij onze eigen gekke reactie, alsof die in vergelijking waardig genoeg was om uitgesproken te blijven.

Naast deze voor mij kleurrijke herinneringen waren er nog vele andere gedachtes die ik had over dit grootse thema. Toen ik de onderliggende bedoelingen van de schrijver steeds beter dacht te begrijpen, kwamen er zelfs zoveel, ik zou er een boek mee vol kunnen schrijven. Om veel van mijn gedachten moest ik lachen vanwege de totale onnozelheid van mijn gedrag of die van anderen. Sommige gedachten daarentegen waren ook echt pijnlijk. Op dat soort momenten was ook ik liever blind gebleven:

“Blindheid is een wapen tegen ruimte en tijd; ons bestaan is een ontzettende blindheid, op het weinige na dat we via ons nietig verstand - nietig zowel van nature als in zijn reikwijdte - waarnemen. Het dominerend principe in de kosmos is de blindheid. Deze maakt een naast elkaar bestaan van dingen mogelijk, dat onmogelijk zou zijn wanneer ze elkaar zagen. Zij staat het afkappen van de tijd toe waar deze ondraaglijk is.”

5 dikke sterren en een hoge plaats in mijn top 10. Op naar ‘Massa en Macht’!

Een fragment uit hoofdstuk 1:

Joleen. Tot nu toe de eerste vrouw op deze site die een mening geeft over Canetti’s Martyrium. Hoewel een bijzonder vrouw-onvriendelijk boek vind ik het geweldig. Ik heb ook met veel belangstelling jullie recensies gelezen.
Volgens mij is zijn thema ook sterk beïnvloed door de jaren 30 van de vorige eeuw, die hij zeker als jood als bijzonder bedriegend moet hebben ervaren. Dit lees je vooral tussen de regels door: de massa, de boekverbrandingen etc. Niet voor niets werd het boek destijds verboden.
Een voortreffelijke roman, weinig personages die sterk neergezet worden, ondanks het karikaturale.
Spannend tot het eind. Bij de eerste hoofdstukken moest ik nog wel lachen maar dat lachen verging mij later.