Der Zauberberg - Thomas Mann (1924)

Dat zetje geef ik hem met graagte, want dat verdient dit boek. Zo compact als De dood in Venetië is, zo wijdlopig is De toverberg, maar toch zijn beiden met dezelfde indrukwekkende precisie gecomponeerd. Tijd, en dan vooral de subjectieve beleving daarvan, dat is een van de belangrijke thema's in dit boek. Dit had dan ook nooit afgedaan kunnen worden in een paar 100 bladzijden. Alleen al de eerste dagen van Castorp in het sanatorium nemen zoveel ruimte in beslag, maar de laatste jaren vliegen voorbij in een fractie van dat aantal pagina's. Prachtige bespiegelingen laat Mann los over tijdsbesef. Welke mij met name bijgebleven is, is zijn notie dat tijd voorbijvliegt wanneer men zich voortdurend blootstelt aan nieuwe prikkels, terwijl het voorbij kruipt wanneer men routinematig bezig is. Echter, over de lange termijn is het precies omgekeerd, als de routinematig gevulde dagen in de herinnering als het ware vervagen tot één. Afijn, Mann beschrijft het natuurlijk mooier, maar dit is ongeveer (een van) de essentie(s) van het boek, waarin dit ook opgaat voor de altijd maar met dineren, zonnen en wandelen gevulde tijd die doorgebracht wordt in het sanatorium.

Niet alleen tijd, eigenlijk alles staat los van de dagelijkse realiteit zoals die zich diep in het dal afspeelt. Sterker nog, naar verloop van tijd valt de isolatie nauwelijks meer op, al helemaal niet door de personages, gewend als ze zijn aan de (soms ondoorgrondelijke) logica van het leven op de 'Toverberg'.

Waarom geen 5 sterren? Hoe geweldig ik het boek ook vind (nog niet genoemd door mij: de heerlijke humor), het is een boek dat ik blijkbaar vooral als leeservaring erg waardeerde. Zelden een boek gelezen waarin je zo meegenomen wordt in een zelfde soort sleur als de hoofdpersoon ervaart. Zoals al meer gezegd, het voelt aan het eind alsof je zelf een enorme tijd in het sanatorium hebt doorgebracht. Echter, ondanks de vele bespiegelingen is er niet echt een diepere essentie bijgebleven die maakt dat ik nog vaak aan het boek terugdenk. Tuurlijk, dat kan meer aan mij dan aan het boek liggen, maar ook waar is dat Mann dit werk voor een belangrijk deel schreef als een soort allegorie op de recente geschiedenis van Duitsland. Een vrij politiek boek ook, met de eindeloze discussies, veelal satirisch, hierover. En tja, dat zijn geen onderwerpen die zich mij in het geheugen vast weten te zetten. Ik kan me herinneren dat ik die dialogen zelfs zwaar te verteren vond. Maar een boek van 1.000 pagina's dat geen moment inzakt heb ik nog nooit gelezen, sterker nog, in deze categorie heb ik waarschijnlijk geen betere gelezen.

Man, man, man. Wat een boek!, verzuchtte deze lezer, veelal tijdens, en zeker vlak na het lezen van de laatste bladzijden.

Na mijn voorzichtige aarzelingen om ooit eens aan De Toverberg te beginnen (getuige mijn berichten hierboven uit 2008) heb ik me er tijdens een lange wandeltocht in Nepal toch aan gewaagd. Ik heb het boek vijf maanden lang in mijn rugtas gehad. Lijvig en zwaar! Het duurde drie maanden van de hele reis, voordat ik er aan durfde te beginnen. Uiteindelijk heb ik het in drie delen uitgelezen en er ongeveer een jaar over gedaan. Steeds een paar honderd bladzijden, en de laatste twee delen thuis.

Ik vond de Toverberg een geweldige leeservaring. Na de moed die het vraagt om er aan te beginnen, vergt het doorzettingvermogen en concentratie om het te (blijven) lezen. Het is eerder genoemd - en bij deze door mij onderschreven - dat de schrijfstijl van Mann niet erg toegankelijk is. Dit komt denk ik veelal door zijn lange zinnen, steeds maar weer verlengd, nogmaals een komma om een en ander - maar dit zij slechts in de kantlijn opgemerkt - toe te voegen, hetgeen weliswaar lange zinnen opleverd, maar eveneens een bijzondere sfeer oproept, die in ieder geval zorgt voor een stijl die kenmerkend is voor deze schrijver. Et cetera...

Sommige passages waren moelijk om doorheen te komen. De dialogen tussen Setembrini en Nafta zijn de momenten geweest om het boek voor langere tijd aan de kant te leggen. Niet echt iets om voor het slapen gaan nog even 40 pagina's politiek geladen dialogen tot je te nemen. Je slaapt reeds voor de dialoog goed en wel op gang is gekomen. Desalniettemin vinden deze dialogen een zeer sterke apotheose in het een-na-laatste hoofdstuk. Geweldig en in een ruk uitgelezen. Ook andere delen van het boek waren om te verslinden, zoals de dialogen met madame Chauchat, een verhandeling over de favoriete (Mancini) sigaar van Hans Castorp, het avontuur in de sneeuwstorm, enzovoorts.

Overigens, een boek van deze omvang kan een gedeelte dat wat minder vlot leest zo af en toe wel hebben. Onderdeel van de leeservaring om het zo te zeggen. Een zeker rustmoment die ervoor zorgt dat een volgende (onverwachte) wending in het verhaal wordt ontvangen met de aandacht die het verdient.

Al met al een van de beste boeken die ik ooit gelezen heb. Ik vind de manier waarop Mann situaties, sferen, indrukken en gevoelens beschrijft echt van een ongekend niveau. Ongelofelijk knap en puur genieten.

Een aanrader! (Je mag er even over doen..)

Je moet er natuurlijk wel even voor gaan zitten, maar dat van die Everest valt uiteindelijk wel mee; zo moeilijk te bedwingen is De toverberg welbeschouwd niet. Thomas Mann schrijft in een mooie stijl een heel divers, licht-komisch verhaal met een serieuze onderstroom. Het begint met de minutieuze beschrijving van het leven in een kuuroord zoals dat bestond voor de eerste wereldoorlog. Thomas Mann putte hiervoor uit eigen ervaring; hij bezocht ooit gedurende drie weken zijn vrouw die een halfjaar 'boven' verbleef. Eén van de thema's, dat van de relatieve tijd, wordt meteen geïntroduceerd en blijft de gehele roman aanwezig, zowel in de vorm (het boek verslindt de tijd steeds sneller) als inhoudelijk. Het kuurleven zelf, en de nu eens expliciete en dan weer subtiele kritiek op de medische praktijk, verdwijnt echter geleidelijk van het toneel. Zo wisselt de voorgrond van de roman veelvuldig; van de strakke kuurdiscipline met neef Joachim, naar de hartstochtelijke gevoelens voor Klavdia, de twistgesprekken tussen Settembrini en Naphta, tot de introductie van mijnheer Peeperkorn en tenslotte de seances, er ontvouwt zich voor de lezer een rijk panorama. Het nadeel daarvan is overigens, en thomzi50 stipte dat ook al aan, dat het boek het ene moment veel boeiender is dan het andere. Vooral de chaotische disputen met Settembrini halen de vaart er enorm uit, terwijl de sectie rond Peeperkorn magnifiek is, klaar. De mooiste scene vind ik echter die van de sneeuwstorm; zowel stilistisch als inhoudelijk, met dat visioen erbij, prachtig gewoon. Helaas kon ik niet de hele tijd zo genieten en vormt het boek bij momenten wel degelijk een behoorlijke inspanning. Het is het waard, want De toverberg is ontegenzeggelijk een literair hoogtepunt. Mann zelf beweert zelfs dat je de roman het beste twee keer kunt lezen, maar ik weet niet of dat er van komt: we hebben tenslotte niet allemaal zoveel tijd als Hans Castorp.

Ik kan tot mijn vreugde melden dat ik De Toverberg uit heb en tot mijn grotere vreugde het boek terugbreng naar de bibliotheek.
Ik vind het lastig om mijn ambivalentie rondom dit boek onder woorden te brengen.
Eigenlijk kan ik me in alle voorgaande meningen vinden. Daar valt weinig meer aan toe te voegen. Wat mij betreft is en blijft De Toverberg wel degelijk een hele leesklim. Ik ben vertrokken en toch maar weer teruggekeerd. Het is bijzonder dat een boek dat me bij tijd en wijle zo tegenstond en om zoveel ongekende doorzetting vroeg, tegelijkertijd aantrok.
Thomas Mann stelde zelf: Deze patiëntenwereld daarboven is gesloten en brengt je in haar ban, zoals u wel gemerkt zult hebben toen u mijn roman las.
Het is natuurlijk meesterlijk dat een auteur de lezer letterlijk en figuurlijk alle hoeken van het leven laat zien en aan de lijve laat ondervinden. In die zin ben ik het eens met literair hoogtepunt
Had ik die leeservaring willen missen? Nee, stel ik tot mijn eigen verbazing.
Ik kan me zelfs voorstellen dat Mann ooit aangaf dat je de roman het best twee maal kunt lezen. Dáár ga ik in ieder geval voorlopig niet aan beginnen. Waarschijnlijk nooit. Ik verlang naar een lekker luchtig boek in de polder. Dat hoort voor mij evengoed bij het leven.

De Toverberg dus - toen ik zag dat de bekendere leden van deze site inmiddels het boek hadden gelezen en hoog gewaardeerd werd het voor mij toch echt eens tijd dit boek weer (een viertal jaar terug heb ik al eens dit boek geprobeerd te lezen maar toen ben ik om onduidelijke redenen verzand zo op een derde) uit de kast te pakken en mij op deze allicht hoogmis van de Duitse literatuur te werpen.

Het boek is wel degelijk een berg, maar dat zegt niet dat het heel zwaar is. Men moet wel geoefend hebben en een zekere basisconditie hebben want 1000 dichtbeschreven pagina’s zijn veel, maar behoudens enkele steile klimmen vol gruis en grind dat je snel doet glijden en glibberen, bestaat de tocht vooral uit mooi aangelegde om de berg meanderende wegen met genoeg rustpunten om van de vergezichten te genieten en vooral eenmaal boven geeft het boek echt een Hemels gevoel van voldoening. In een mooie stijl van lange zinnen en minutieuze beschrijvingen van van alles en nog wat (sigaren, etuis, meubilair, kleding, vooral de Aardse banale zaken) komt de wereld van het sanatorium tot leven, met subtiele humor en de geur van frisse Alpenlucht die je direct doet verlangen naar een verblijf in het hooggebergte (wel in de zomer overigens).

Wat het boek vooral mooi maakt is dat je erin kan verdwalen, dat je echt gast bent in Berghof en al de personages, zo razend knap beschreven, voelen als bekenden. Daarnaast zitten er veel mooie passages in die voor ieder wat wils hebben: de liefde voor Chauchat en het angstgevoelens van Castorp zijn zeer herkenbaar, net zozeer als de knap beschreven stervensweg van Joachim voor velen bekend zal zijn of het hoofdstuk ‘sneeuw’. Het spelen met tijd is ook leuk gedaan, juist door dat in het boek zo mooi te verwerken, al staat dat voor mij ook voor verslaving of alcohol in het algemeen – van die avonden dat je begint met een biertje en langzaam in de roes komt waarbij je steeds minder van tijd en omgeving opmerkt om ineens wakker te worden met barstende koppijn.

En hoewel het boek nooit saai wordt in al die 1000 pagina’s betekent het niet dat alles altijd even boeiend is. Zeker enkele filosofische disputen tussen Naphta en Settembrini zijn pittig, vooral door de manier van schrijven met lange zinnen. Het is soms even worstelen om de losse zinnen überhaupt te begrijpen, ook door veel woorden die mij toch wel onbekend waren, wat maakt dat de inhoud zelf juist onduidelijk werd. Die stukken zijn zeer geschikt om te herlezen, maar als dat moet tijdens een enkele leesbeurt van het hele boek dan is dat niet prettig. Wat dat betreft las Buddenbrooks fijner, of de cursus Vennootschapsbelasting om maar een iets banaals te noemen.

Ik denk dat ik dit boek nog het best met ‘leeservaring’ kan omschrijven, echt iets voor langere duur. Het boeide vaak, het liet me lachen en huiveren, het bracht prikkeling voor de geest en ontroerde maar al te vaak. Er zijn inderdaad een aantal kritiekpunten, en zeker als het gaat om puur leesplezier zijn er betere boeken geweest, maar als compromis geef ik het boek 5* maar plaats hem niet in mijn top 10.

Gisteren de laatste pagina van dit boek omgeslagen. Uiteindelijk heb ik er elf dagen over gedaan om deze rakker uit te lezen. Ik blijf achter met een wat dubbel gevoel. Enerzijds had ik graag nog wat langer willen vertoeven in het Internationaal Sanatorium Berghof. Anderzijds ben ik ook wel blij dat ik deze pil uit heb.

De Toverberg is een erg goed boek. De eerste paar honderd pagina's neemt Mann je aan de hand mee in en door het Sanatorium. Je voelt als het ware alsof je zelf fysiek aanwezig bent bij de dagelijkse rituelen in Berghof. En vergeet ook niet de scherpe humor die tussen de serieuze regels doorsijpelde. Erg indrukwekkend. Ik was stiekem alvast een plek aan het reserveren in mijn top 10.

Vanaf ongeveer de helft van het boek niet geheel toevallig na de introductie van Naphta kwam bij mij het leesgenot in een wat neerwaartse spiraal terecht. De tijd verstrijkt sneller, de beschrijvingen worden hierdoor minder uitgebreid. Waar ik de discussies tussen de neven en Settembrini meestal goed kon volgen en hier ook interesse in had, daar gingen de registers bij de komst van Naphta pas echt open. De breedsprakige, diepgaande discussies (al waren het eerder twisten) stonden verder van mij af. En haalden de vaart wat uit het boek. Hoewel ik onverdroten doorlas - want dat het briljant beschreven is staat buiten kijf - was ik toch wel weer blij als ik weer een 'gewoon' hoofdstuk las.

Maar er was natuurlijk meer. In dit boek zit meer dan genoeg uitstekend leesvoer. Naast het al vaker gememoreerde hoofdstuk 'Sneeuw' heb ik ook erg genoten van de delen waarin de neven de moribundi verzorgen en hun een laatste moment van levensvreugde geven. Daarbij moet de wandeling met moribundus Karen Karstedt natuurlijk worden vermeld. Schitterend beschreven. Maar ook de oplaaiende verliefdheid van Hans Castorp voor Klavdia en zijn liefdesverklaring horen tot de hoogtepunten in dit boek. Tenslotte ook de terugkomst (en uiteindelijke overlijden van Joachim) zijn briljant aan het papier toevertrouwd.

Het einde kwam voor mij wat abrupt. Ik wil niet zeggen dat het afgeraffeld was, zeer zeker niet, maar ik vond de manier hoe alles in een stroomversnelling komt en welke wending het verhaal neemt nogal opvallend. Al snap ik dat Mann na 12 jaar (!) schrijven ook graag een punt achter dit werk wilde zetten.

Dikke pluim trouwens voor Hans Driessen. Hij heeft dit boek in 2012 vertaald en ik vind zijn versie - ondanks de lange zinnen en veel komma's - prima leesbaar. Zelf geeft hij in het nawoord aan zeer trouw te zijn geweest aan het origineel van Mann. Zo zie ik het graag.

Een toepasselijk boek in een tijd van (semi)gedwongen thuisisolatie dat een gelegen moment biedt om zwaardere literatuur zoals dit 'pretentieuze jongensboek' te lezen. Een boek dat met een beetje de nodige wil parallellen laat trekken tussen de setting van de Toverberg en de huidige maatschappelijke beperkingen met op de achtergrond een catastrofe die zich voltrekt.

Op het moment is dat een natuurramp in de vorm van de epidemie; bij De Toverberg is dat een antropogene ramp, namelijk het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, die zich in werkelijkheid tijdens het schrijfproces van het boek voltrok. Op 7 augustus 1914 schrijft Thomas Mann aan zijn broer Heinriech: 'Ik leef nog steeds als in een droom - en toch dient men zich te schamen, het niet voor mogelijk gehouden en niet gezien te hebben dat de catastrofe moest komen. Welk een beproeving! Hoe zal Europa er uitzien inwendig en uitwendig, als het voorbij is?'

Daarnaast begin ik net als de naïeve anti-held Hans Castorp in het sanatorium Berghof in het Zwitserse plaatsje Davos in de Alpenbergen, na tweeënhalve maand vanuit huis werken het besef van tijd te verliezen en de situatie als redelijk uitzichtloos te beschouwen.

Het boek is als wat ik bij eerdere commentaren lees een beproeving dat zich deels als een jongensavontuur laat lezen over een puberale liefde en de vriendschap met een zieke neef; en deels als een metafysische en politieke verhandeling, waarin Hans Castorp een metafoor is voor het jonge naïeve Duitsland dat een keuze moet maken tussen een aantal warrig pratende mafkezen (Settembrini, Naptha en Peeperkorn) die verscheidene (politieke) ideologieën symboliseren en waarbij voorkennis over zaken zoals het fatalistische denken van het fin-de-siècle tijdperk, het Avondland van Oswald Spengler, de klassieke mythologieën en de filosofie van Friedrich Nietzsche (de titel komt uit een werk van Nietzsche) eigenlijk onontbeerlijk is. Dat maakt het leesgenot niet altijd even ontspannend en een werk van boven de 900 pagina's soms eerder een straf dan een toegankelijke verrijking van de geest.

Het is dan ook bijzonder fijn dat het nawoord Het beeld van de grote verwarring over De Toverberg van Thomas Mann van de Oostenrijker G.A. von Winter en het ruim vier uur durende hoorcollege over De Toverberg van Michiel Hagdorn wat meer duiding kunnen geven. Zo leer ik reeds dat Thomas Mann twaalf jaar (met tussenliggende onderbrekingen) over het boek heeft gedaan, namelijk van 1912 tot 1924 en het een parodie is op de klassieke Duitse Bildungsroman zoals Wielands Agathon, Goethe's Wilhem Meister, Stifters Nachsommer en Kellers Grüner Heinrich.

Daarbij heeft het boek een enorm autobiografisch karakter; zo was het Katia, de vrouw van Thomas Mann, die in het sanatorium in Davos werd opgenomen. Net als Hans bij zijn zieke neef op ziekenbezoek ging, ging Mann bij zijn vrouw voor drie weken langs en kreeg hij net als Hans het medische advies om voor zijn eigen gezondheid een half jaar aldaar te verblijven. Dit aanbod sloeg Mann in werkelijkheid af, maar in De Toverberg zou de hoofdpersoon uiteindelijk zeven jaar op de bergtop vastzitten.

Dit soort weetjes maakt het werk dan wel weer interessant en levendig.

Drie grote thema's domineren deze woordenberg: tijd, ziekte en filosofie.

Tijd laat zich niet beschrijven, maar een schrijver is wel voortdurend bezig met tijd. Er is een onderscheid tussen objectieve en subjectieve tijdsduur. Een vakantie van drie weken kan voorbij vliegen, of ze kan "een eeuwigheid duren". Die drie weken kunnen in één alinea beschreven worden, of uitgesmeerd over meer dan honderd bladzijden. De ene lezer kan daar dan weer dubbel zo lang over doen als de andere.

Ziekte kan een voorsmaakje van de dood zijn, of een beproeving waar je sterker van wordt. Kuuroorden werden veel bezocht door rijkelui. De berglucht was gezond, maar een verblijf kon soms meer kwaad dan goed doen. Veel eten, roken en weinig bewegen lijkt het devies te zijn. Je kon besmet raken door andere patiënten, en formaldehyde is kankerverwekkend. De hoofdarts Behrens beschouwt ziekte als een kunst waarvoor aanleg vereist is. Mann is kritisch voor de toen gangbare medische praktijken.

Filosofie is de aanleiding tot een aanslepend conflict tussen twee excentriekelingen: Settembrini en Naphta. Het begint met een reeks verbale duels, en eindigt met een fysiek duel. Settembrini is humanist en vrijmetselaar. In breedsprakerige stijl verkondigt hij progressieve ideeën over democratie en internationale samenwerking. Naphta is jezuïet en scholasticus. De term jezuïetenredenering is hier van toepassing: hij wendt sterke retorische middelen aan om achterhaalde, middeleeuwse standpunten te verdedigen.

Het gevaar van zo'n ideeënroman is dat hij erg statisch kan worden, maar dat doorbreekt Mann met een aantal spannende scènes, zoals de skitocht van Castorp. De seance kort voor het einde verklaart mede de titel. Het verblijf in het kuuroord is een vlucht, een afzondering van het hectische leven beneden. Het begin van de Eerste Wereldoorlog zal de bewoners wakker schudden en terugbrengen naar de realiteit.