Een Neus voor God: Van Benedictus Spinoza tot Franca Treur - Heine Siebrand (2020)

Heine Jurriaan Siebrand (1951) is filosoof, verteller en emeritus remonstrants predikant. Hij studeerde aan de Universiteit Groningen en promoveerde op onderzoek naar Spinoza.

Remonstranten zijn te herkennen aan een vrije geest en een natuurlijke weerstand tegen geloofszekerheden. Daarbij is de aandacht gericht op de wereld als ontmoetingsplaats van mensen en god (liefst met kleine letter geduid). Religie is verbinding en wordt positief gewaardeerd..

In dit onderhoudende maar niet eenvoudige boek gaat Siebrand de confrontatie aan met de tijdgeest en doet dat door een wel zeer ruim literatuuronderzoek. Ik schrok van de literatuurlijst, met maar liefst ruim driehonderd titels, die ook allemaal worden aangestipt en geciteerd in dit werk! Een rondgang door de literaire wereld, een wereld van denkers, dichters, romanschrijvers, filosofen en een handvol theologen.

Het gaat dus wel over God (ik gebruik nu toch maar even de hoofdletter), maar dan vooral over de mens die met de godsdienst wel zo’n beetje klaar is en alternatieven zoekt voor de religie in seculier geloof en beleven van het mysterie. Is dat een beetje vaag? Ja, dat is het zeker, want zoals gezegd, een remonstrant houdt niet van voorgekookte antwoorden. Die mag de lezer, voor zover die daar behoefte aan heeft, zelf ontdekken.

Siebrand is een gedreven schrijver. Hij steekt zijn enthousiasme niet onder stoelen of kerkbanken en rolt van de ene ontdekking in de andere. De spiegel die hij daarbij gebruikt is Spinoza. De auteur is een groot kenner van de denkwereld van deze zeventiende-eeuwse ziener. Spinoza, een vroegrijp kind van de Verlichting, blijkt toch heel wat te weten over geloof en God. Bij Spinoza vallen geluk en voorzienigheid samen.

“Spinoza is van mening dat men door haastig een beroep te doen op Gods ingrijpen van buitenaf de innerlijke liefde tot God - die immers volstaat - over het hoofd ziet. Daar moeten we het mee doen. De uiterlijke (seculiere) religie negeert deze innerlijke liefde. God voegt niets toe.” (253)

De innerlijkheid volstaat en het is duidelijk dat een geloofsgemeenschap die hieruit leeft geen grote wervingskracht bezit. De remonstranten zijn in het kerkelijk landschap dan ook een kleine groep met enkele duizenden verenigd in een Broederschap. Ontstaan aan het begin van de zeventiende eeuw uit een hoog oplopend conflict tussen de Arminianen en Gomaristen. De contraremonstranten wonnen het op de Synode van Dordrecht in 1619 van de Arminianen die van vastgestelde belijdenissen niet wilden weten.
Breekpunt werd de leer van de (uit)verkiezing. Remonstranten, volgelingen van theoloog Arminius, hechtten meer waarde aan de vrije keuze van de mens dan aan de leer van de verkiezende God die beschikt.
Het draaide dus om de vraag van de vrije wil.
Tweehonderd remonstrantse predikanten, de 'rekkelijken', werden uit de kerk gezet.
In de negentiende eeuw ontwikkelde het kerkgenootschap zich, evenals de doopsgezinden, tot een meer radicaal vrijzinnige geloofsgemeenschap.

“Remonstranten golden als eigenzinnig en degelijk gevormd, met veelal een gymnasiale, Montessori, Vrije School of Werkplaats achtergrond. Ook veel ambtenaren en kleine zelfstandigen voelden zich thuis bij wat bij uitstek een eigenzinnig en non-confessioneel a la carte geloof heette, zonder een vaste belijdenistekst, zonder verplichte doop of vereiste persoonlijke belijdenis. Men kende (en kent nog) geen doopleden, en men huldigt van oudsher een uitgesproken kunst & cultuur-vriendelijke geloofshouding. Geen typische gezinskerk, wat dus ruimte gaf om volop geaccepteerd mee te kunnen doen voor alleengaanden en voor mensen die bijvoorbeeld hadden vastgezeten voor homofilie, wat destijds triest genoeg nog strafbaar was. Men was vroom en erudiet. Met netwerken in diverse serviceclubs, vrijmetselarij, scouting, roeiverenigingen, de VPRO en, niet onbelangrijk, de Soroptimisten en de VVAO, het verband van vrouwen met een academische opleiding. Politiek en avant la lettre vooral in de sfeer van wat men later ‘paarse’ partijen noemde na het eerste kabinet van diezelfde naam. Remonstranten houden in moreel opzicht van waarden zonder normen - wel de geboden van de eerste tafel van Mozes maar niet de verboden van de tweede; net als Spinoza ...” (50,51)

We herkennen hierin wel een bepaalde levenssfeer, die misschien wat elitair en weinig volks aandoet. Individualistisch, goed opgeleid en vrij. In de VPRO die wel de ‘puntjes’ verloor van het vrijzinnig protestantisme, maar niet de culturele levenshouding, vinden we iets van die oude overtuiging terug. De belangstelling voor deze wereld, in alle menselijke aspecten.

Geen antwoorden van de schrijver, maar wel vragen als: "Waar is het besef voor het heilige in ieders leven?” Dat er iets verloren is geraakt of dreigt te raken, is ook wel een gedachte die we met enige spijt aantreffen bij de schrijver en soms doet hij onverwacht een profetische uitspraak. Niet voor niets staat op de omslag de profeet Jesaja afgebeeld. Een roepende die, zoals dat gaat met échte profeten, in zijn tijd niet geloofd werd. Zoiets was er ook aan de hand met Spinoza. Een buitenbeentje voor synagoge en kerk, maar met een heldere stem, die nóg klinkt.

Een interessant maar ook verwarrend boek. Dichterlijk en literair. Van de hak op de tak, associatief. Dat de lezer, en dat geldt ook voor mij, zich weleens verdwaald kan voelen in de veelheid van beelden en citaten, zal de auteur mogelijk voorzien of zelfs beoogd hebben. Hij is er niet op uit het je gemakkelijk te maken. Het is spoorzoeken, maar de moeite waard. En hier en daar wordt je verrast door een prachtige uitspraak die je verder aan het denken zet.