Ontwakend Jodendom: Cultuurgeschiedenis van een Nieuwe Religie in de Oude Oriënt - Daniël De Waele (2024)

Auteur Daniël De Waele (1957) schreef de afgelopen jaren een aantal vuistdikke boeken over de Joods-Christelijke geschiedenis; ontstaan, geschriften en leven van de gelovigen in hun dagelijks bestaan.

Ontwakend Jodendom behandelt eigenlijk het oudste ontstaan van de Bijbelse verhalen, dus voordat er nog maar sprake was van Bijbelse geschriften. Het laat zien hoe een verzameling stammen in de Levant (het kustgebied tussen Egypte en het huidige Turkije) een eigen identiteit ontwikkelde, te midden van grootmachten als Assyrië en Egypte. En dan hebben we het over de periode van overgang van bronstijd naar ijzertijd, ongeveer 1200-800 jaar voor de ons bekende jaartelling. Een tijd waarin het oorlogvoeren een vlucht nam met de sterkere ijzeren wapens en wereldrijken expansie zochten.

Ook de stammen Juda en Israël moesten eraan geloven en bekend is hoe een deel van het volk werd weggevoerd in ballingschap naar Babel (586 v.C.). De tempel van Salomo in Jeruzalem werd verwoest.

Nu komen we op een interessant gebied. De auteur kiest er bewust voor niet de Bijbelse geschiedschrijving als leidraad voor zijn verhaal te nemen, maar het wetenschappelijke model, gebaseerd op de talrijke archeologische vondsten en teksten op kleitabletten in Mesopotamië (het tweestromenland), Assyrië en Egypte. En wat je dan steeds ziet, is dat de bijbelschrijvers veel van hun verhalen, voorstellingen, geboden en gebruiken hebben ontleend aan de grote culturen waarin ze werden opgenomen. Met dit verschil dat Juda en Israël een ander idee hadden van de godsdienst. Er vond een ontwikkeling plaats van veelgodendom, met vele goden, ook huisgoden, die ieder een functie hadden, naar het idee dat er één God is en al die andere tot god verwekte beelden niets voorstelden.
Dat idee leidde ook tot humanisering van de godheid. Een God die geen concurrentie te duchten had en bevrijdend handelde voor zijn volk en met mensen begaan was. Maar verder was ook het Jodendom ingebed in de oosterse cultuur en deelde vele normen en waarden, zoals regels over eigendom en familie met de omringende volken.

Je kunt dus stellen dat De Waele de historisch-kritische benadering kiest, de bijbel hier niet als godsopenbaring leest, maar dat doet hij niet zonder ook de andere stemmen te laten horen. De uitgebreide literatuurlijst laat zien hoe breed hij zijn onderzoek deed. Bij het verhaal van de uittocht uit Egypte en de wetgeving op de Sinaï, het hart van de Joodse religie, laat de schrijver meerdere mogelijke scenario’s passeren. Wat voor gelovigen misschien lastig te verwerken is, is dat in ieder geval de bijbelschrijvers geen puur historische maar een theologische visie hebben gegeven, en daarbij latere gebeurtenissen hebben ingepast in hun verhaal. Zo kunnen we met heel weinig zekerheid weten of Abraham en Mozes historische personen geweest zijn of woordvoerders van het geloof uit latere tijd die terug geprojecteerd zijn in een oudere tijd. Profeten, zoals Amos, leefden vóór de tijd van de Babylonische ballingschap. Over Mozes en de geboden weet de profeet nog niets. De verhalen over schepping, aartsvaders, bevrijding uit de Egyptische slavernij, verovering van Kanaän komen in een heel ander daglicht te staan als we begrijpen dat deze van later datum zijn.

Het duizelt je vooral in het eerste historische hoofdstuk van de vele namen en gebeurtenissen. Er werd wat gestreden, gemoord en aan landjepik gedaan in de Oudheid. Dat is een beetje taai doorheen te komen. Het tweede hoofdstuk behandelt het dagelijks leven en dat is alweer een stuk leesbaarder. Heel mooi zijn de hoofdstukken over religieuze mythen, gebruiken, voorstellingen en teksten uit de oude Oriënt. De Bijbel is daartussen een geschrift dat vrij laat gedateerd moet worden. Veel Bijbelspreuken bestonden al eeuwen onder andere volken, meestal Mesopotamië en Egypte, en werden aangepast aan het geloof in de Ene God.

Hoofdstuk vijf behandelt de godsdienst van Perzië, dat een enorme invloed had op de hele cultuur in het Midden-Oosten; het Zoroastrisme. Vanuit deze religie kennen we het dualisme: de wereld van geesten en demonen en een oordeel en leven na dit leven. Duidelijk is hiervan de invloed geweest op het Nieuwe Testament.

Met deze paar pennenstreken kan ik geen recht doen aan dit enorme handboek van de begaafde docent godsdienstwetenschappen Daniël de Waele. Ik tel, meer dan wat de uitgever opgeeft, 560 pagina’s; een prachtig boek, met vele kaarten, illustraties en foto's verrijkt. Het is indrukwekkend. En hoewel in 2024 uitgegeven, is het boek de basis, chronologisch gezien, voor de boeken die De Waele al schreef, zoals Vergeten Rijkdom (2022), Ontluikend Christendom (2021) en Heilige Woorden (2024). Een enorme productie in enkele jaren tijd. Dat is het zeker, al moet daarbij gezegd worden dat De Waele zijn lesmateriaal dat hij de voorgaande decennia al had ontwikkeld hier tegen het licht houdt, actualiseert en uitwerkt tot deze dikke boeken. Het kwam dus niet uit het niets en De Waele bewaarde het beste voor het laatst.

En er is meer op komst. Tenminste twee boeken staan nog in de wachtrij.
Ik denk dat het eerstvolgende gaat heten: Hemelreizen en hellevaarten: Over dodenrijk, hemel en hel in de Oudheid. Mogelijk nog dit jaar.
Uitgever KokBoekencentrum mag met deze auteur, die voor een breed publiek toegankelijk schrijft, heel tevreden zijn.